Konwencja ottawska. O czym mówi dokument, z którego wycofuje się Polska?

Konwencja ottawska to dokument zakazujący produkcji, użycia, składowania i przekazywania min przeciwpiechotnych. Nakłada na sygnatariuszy obowiązki: zniszczenie zapasów w ciągu czterech lat od ratyfikacji, oczyszczenie zaminowanych terenów w ciągu dekady oraz wsparcie dla ofiar - zarówno fizyczne, jak i psychologiczne.

Miny przeciwpiechotne, według definicji traktatu, to urządzenia reagujące na obecność człowieka, co czyni je szczególnie niebezpiecznymi w konfliktach asymetrycznych.

Początki Konwencji ottawskiej sięgają lat 90. XX wieku, okresu naznaczonego krwawymi konfliktami zbrojnymi, w których miny przeciwpiechotne siały spustoszenie wśród ludności cywilnej.

To wtedy Międzynarodowa Kampania na rzecz Zakazu Min Przeciwpiechotnych (ICBL), założona w 1992 roku przez sześć organizacji pozarządowych, rozpoczęła globalną batalię o eliminację tej broni. ICBL, zrzeszając ponad tysiąc grup z kilkudziesięciu krajów, alarmowała o tysiącach ofiar - często dzieci - które ginęły lub traciły kończyny w wyniku eksplozji min pozostawionych po wojnach w miejscach takich jak Angola, Kambodża czy Bośnia.

Przełom nastąpił w 1996 roku, kiedy Kanada, pod wodzą ministra spraw zagranicznych Lloyda Axworthy’ego, zaproponowała ambitny plan: stworzenie traktatu zakazującego min przeciwpiechotnych w zaledwie rok. Proces, nazwany później "procesem ottawskim", zyskał szerokie poparcie - od rządów po opinię publiczną. 18 września 1997 roku w Oslo podpisano projekt dokumentu, a kulminacją było jego oficjalne przyjęcie 3 i 4 grudnia 1997 roku w Ottawie.

Pełna nazwa traktatu - "Konwencja o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu" - odzwierciedla jego kompleksowy charakter.

Konwencja ottawska weszła w życie 1 marca 1999 roku, zaledwie sześć miesięcy po ratyfikacji przez 40. państwo - Burkina Faso. To rekordowo szybkie tempo w historii międzynarodowych traktatów humanitarnych. Do marca 2025 roku dokument poparło 164 państwa, co czyni go jednym z najszerzej przyjętych porozumień tego typu. Jednak brak wśród sygnatariuszy kluczowych mocarstw, takich jak Rosja, Stany Zjednoczone czy Chiny, od początku budził pytania o skuteczność traktatu. ICBL została uhonorowana Pokojową Nagrodą Nobla w 1997 roku za swoje zasługi.

Polska podpisała Konwencję ottawską 4 grudnia 1997 roku, ale ratyfikowała ją dopiero 27 grudnia 2012 roku, z wejściem w życie 1 czerwca 2013 roku.

Opóźnienie wynikało z obaw o bezpieczeństwo narodowe i konieczności opracowania alternatywnych systemów obronnych. Te same kwestie powracają dziś w nowym kontekście geopolitycznym.

18 marca 2025 roku minister Władysław Kosiniak-Kamysz oraz ministrowie obrony Litwy - Dovile Sakaliene, Łotwy - Andris Spruds i Estonii - Hanno Pevkur we wspólnym oświadczeniu wskazali na wzrastające zagrożenia militarne ze strony Rosji i Białorusi. Powiadomili wówczas o planowanym wycofaniu się z konwencji. Decyzja odzwierciedla rosnące napięcia na wschodniej flance NATO. Wycofanie się z traktatu ma na celu zwiększenie elastyczności obronnej, potencjalnie umożliwiając ponowne użycie min przeciwpiechotnych jako narzędzia odstraszania.

Czy wycofanie się z Konwencji to krok wstecz w ochronie cywilów? Ministrowie zapewniają, że pomimo rezygnacji z traktatu, państwa będą przestrzegać międzynarodowego prawa humanitarnego. Oznaczałoby to utrzymanie zasad etycznych przy jednoczesnym zniesieniu ograniczeń dotyczących tej broni.

Rządy Polski i krajów bałtyckich argumentują, że wobec realnego zagrożenia ze strony Rosji priorytetem jest elastyczność militarna. Początkiem marca pomysł wycofania Polski z Konwencji ottawskiej zasugerował premier Donald Tusk w trakcie wystąpienia w Sejmie.

Zwrócił się do ministra obrony narodowej z prośbą o ocenę tej kwestii, zapowiadając, że sam będzie opowiadał się za pozytywnym rozpatrzeniem wycofania Polski z Konwencji ottawskiej, a być może również z Konwencji dublińskiej z 2008 roku, dotyczącej zakazu używania amunicji kasetowej.

Rosyjska inwazja na Ukrainę w 2022 roku i destabilizacja Europy Wschodniej zmieniły priorytety Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Jako państwa na pierwszej linii potencjalnego konfliktu z Rosją szukają nowych narzędzi obrony.

Fakt, że Moskwa nigdy nie przystąpiła do Konwencji ottawskiej i aktywnie używa min w Ukrainie, wzmacnia argumenty za rezygnacją z traktatu. Wypowiedzenie Konwencji umożliwi krajom bałtyckim i Polsce modernizację arsenału obronnego.