Nie wszyscy to wiedzą. Jaka jest różnica między kolędami a pastorałkami?
Okres Świąt Bożego Narodzenia nieodłącznie kojarzy się ze śpiewaniem kolęd i pastorałek, które niosą ze sobą ciepło i pełnią ważną rolę w budowaniu świątecznej atmosfery. Choć zdarza się, że używamy tych określeń zamiennie, to kolędy i pastorałki różnią się od siebie zarówno treścią, jak i charakterem.
Kolędy to pieśni religijne, które mają charakter głównie liturgiczny i są w treści bezpośrednio związane z narodzinami Jezusa. Skupiają się na biblijnych wydarzeniach i postaciach - przybyciu pasterzy do betlejemskiej szopki, śpiewie anielskich chórów, czy pokłonie Trzech Króli.
Najbardziej znane polskie kolędy to "Wśród nocnej ciszy" czy "Bóg się rodzi", a wyjątkową kolędą, najpopularniejszą na świecie, jest "Cicha noc", przetłumaczona na ponad 300 języków i dialektów - po raz pierwszy odśpiewano ją w 1818 r. w miasteczku Oberndorf pod Salzburgiem.
Twórcami kolęd byli też uznani polscy poeci - np. Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Morsztyn i Feliks Nowowiejski, a kolęda "Lulajże Jezuniu" została zacytowana przez Fryderyka Chopina w jego utworze.
Boże Narodzenie 2024. Historia kolęd
Nie zawsze jednak kolędy były tym, co znamy teraz, czyli radosnymi pieśniami o Bożym Narodzeniu. Łacińskie "calende" dosłownie tłumaczy się jako "pierwszy dzień miesiąca". Od 46 r. p.n.e 1 stycznia oficjalnie ogłoszono początkiem roku administracyjnego, a kolędy były radosnymi pieśniami noworocznymi na cześć gospodarzy. W tym szczególnie celebrowanym czasie Rzymianie odwiedzali się, składali sobie życzenia pomyślności i rozdawali upominki.
Niektóre z tych zwyczajów upowszechniły się też w chrześcijaństwie, które z biegiem czasu przejmowało rzymskie obrzędy i je rozwijało. Widoczne to było m.in w tekstach kolęd, gdzie coraz częściej odwoływano się do narodzin Chrystusa.
Również w dawnej Polsce termin "kolęda" nie od razu odnosił się do bożonarodzeniowych pieśni. Początkowo określano nim świeckie zwyczaje noworoczne związane ze składaniem życzeń gospodarzom domu, a następnie wizytę duszpasterską w okresie Bożego Narodzenia. Po raz pierwszy wspomina się o użyciu słowa "kolęda" w dzisiejszym znaczeniu dopiero w drugiej połowie XVI wieku, jednak do tego czasu również były śpiewane pieśni nawiązujące tematycznie do Bożego Narodzenia.
Choć za pierwszą chrześcijańską kolędę uznaje się łacińską pieśń "Jesus refulsit omnium" (Jezus oświeca wszystko) z 366 r., to dopiero św. Franciszek z Asyżu poprzez zaintonowanie pieśni w stworzonej przez siebie szopce sprawił, że kolędy są śpiewane w trakcie nabożeństw. To z jego inspiracji podczas pierwszych jasełek w 1223 r., pojawił się też zwyczaj stawiania przy żłóbku zwierząt - osła i woła.
Z czasem zaczęły powstawać kolędy w językach narodowych - były dzięki temu bardziej zrozumiałe i popularne wśród wiernych. Stopniowo stawały się nieodłącznym elementem życia duchowego w okresie Bożego Narodzenia i chętnie śpiewano je nie tylko w kościołach, ale też w domach.
Czym są pastorałki?
Pastorałki - w odróżnieniu od kolęd - mają świecki charakter, są też bardziej powszechne w domu i w mniej formalnych sytuacjach. Ich nazwa pochodzi od słowa "pastor", czyli "pasterz", ponieważ są one rodzajem pieśni pasterskich wykonywanych dawniej przez wędrownych muzyków.
Ich treść skupia się szczególnie wokół postaci pasterzy i towarzyszących im zwierząt, co dodaje uroku i ciepła tym muzycznym opowieściom. Są pełne humoru i fantazji i zdarza się, że zawierają akcenty regionalne. Często ukazują codzienność i tradycje ludowe osadzone w kontekście Bożego Narodzenia. Różni je także forma - jest ona bardziej swobodna, a muzyka ma żywsze, bardziej dynamiczne tempo.
Pastorałki zaczęły powstawać w Polsce w XVIII w., a w połowie XIX wieku ksiądz Marcin Mioduszewski, autor "Wielkiego Śpiewnika Kościelnego" odróżnił je od kolęd.
Najbardziej znane przykłady pastorałek to "Oj maluśki maluśki", czyli ulubiona pastorałka Jana Pawła II, który ułożył do niej nawet własną zwrotkę, czy "Gore gwiazda Jezusowi", której powstanie datuje się na XVIII w. Niektóre z pastorałek nawiązywały też do sytuacji w kraju, tak jak np. spektakl "Kolęda Nocka", który miał swoją premierę tuż po sierpniowych strajkach na Wybrzeżu w 1980 r.
Kolędy i pastorałki - czym się różnią?
Kolędy i pastorałki to dwa ściśle powiązane gatunki polskiej tradycji bożonarodzeniowej. Łączą je tematyka narodzin Jezusa i silne zakorzenienie w obyczajach ludowych, ale różni je forma, charakter i kontekst wykonania.
Kolędy mają bardziej uroczysty, liturgiczny ton i są wykonywane w kościołach. Pastorałki natomiast, z uwagi na niskie walory teologicznie, nie mogą być wykonywane w trakcie liturgii. Wyróżniają się lżejszą formą, folklorystycznym stylem i większym naciskiem na elementy codziennego życia - zwłaszcza ukazanie pasterzy. Pastorałki często były też częścią jasełek i spektakli teatralnych.
Jak jednak pisał w "Zwyczajach i pieśniach dorocznych" w 1898 r. Zygmunt Gloger: "Jak kwiaty są ozdobą roślin i ziemi, tak nasze zwyczaje doroczne są okrasą naszego domowego życia. Są one spuścizną długich stuleci bytu społecznego, a dla wnuków są pamiątką po ich ojcach i dziadkach".
Śpiewanie kolęd i pastorałek tworzy piękną bożonarodzeniową tradycję. Kolędy skłaniają do refleksji nad religijnym znaczeniem świąt, a pastorałki wnoszą lekkość i urok folkloru, przybliżając te wydarzenia do codziennego życia. Oba rodzaje pieśni wprowadzają w świąteczny nastrój i pozwalają poczuć magię Bożego Narodzenia.
