METEOROLOGIA dział geofizyki, nauka zajmująca się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w atmosferze ziemskiej (a zwł. w troposferze); obejmuje badanie procesów i zjawisk atmosf., wyjaśnia ich mechanizmy, opracowuje metody przewidywania ich przyszłego przebiegu; w swych badaniach m. wykorzystuje podstawowe prawa fizyki oraz uwzględnia wpływ podłoża, Słońca i przestrzeni okołoziemskiej na przebieg procesów atmosf.; m. wiąże się ściśle z innymi naukami o Ziemi oraz z matematyką, chemią, fizyką, a rozwój jej zależy od postępu tych dyscyplin naukowych oraz od rozbudowy i rozmieszczenia sieci stacji meteorol. zbierających dane (temp., wiatr, zachmurzenie, opady, wilgotność itp.). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=86985 MGŁA (meteorol.) zawiesina b. małych kropelek wody (o średnicy poniżej 0,05 mm) występująca w przyziemnej warstwie powietrza i zmniejszająca widoczność poniżej 1 km; produkt kondensacji pary wodnej zawartej w atmosf. ziemskiej. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=87086 MISTRAL silny, suchy, chłodny wiatr płn. i płn.-zach., występujący w zimie i wiosną w dolinie Rodanu i nad śródziemnomorskim wybrzeżem Francji. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=87677 MONSUN sezonowy wiatr wiejący nad obszarami przybrzeżnymi oceanów; w ciepłej porze roku znad oceanu nad ląd, w chłodnej - w kierunku przeciwnym; występuje zwłaszcza w płd. Azji, płn. Australii, wsch. Afryce; spowodowany zmianami ciśnienia atmosferycznego nad lądem i oceanem w wyniku zmiany pór roku; przynosi gwałtowną zmianę pogody; m. zimowemu towarzyszy susza; m. letniemu gwałtowne opady; monsunami zwie się także wiatry wschodnie w Afryce Równikowej i wiatry południowe w płn. Kanadzie, na płd. Alasce, w płn.-wsch. Europie i płn. Syberii. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=88066 MŻAWKA opad atmosferyczny, składający się z bardzo drobnych kropelek wody, pada z niskich chmur warstwowych (stratus); w Polsce charakterystyczny dla jesieni. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=88791 NAWAŁNICA szkwał; raptowny i krótkotrwały (kilka minut) wzrost prędkości wiatru (do ponad 30 m/s) połączony z nagłą zmianą jego kierunku i wzrostem ciśn. atmosf.; n. przeważnie towarzyszy spadek temp. oraz wzrost zachmurzenia. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=89527 NIŻ ATMOSFERYCZNY , niż baryczny obszar obniżonego ciśn. atmosf., malejącego ku środkowi obszaru; cyrkulacja powietrza w obrębie n.a. ma charakter cyklonalny. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=90504 OGNIE ŚWIĘTEGO ELMA słabe wyładowania elektr. w kształcie świetlistych wiązek pojawiających się w czasie burz na ostrych krawędziach przedmiotów. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=156439 OPADY ATMOSFERYCZNE produkty kondensacji pary wodnej występującej w atmosferze ziemskiej; powstają w wyniku wzrostu tworzących chmurę mikroskopijnie małych kropelek wody lub kryształków lodu do rozmiarów, przy których prądy wznoszące w chmurze nie są w stanie powstrzymać ich opadania w kierunku Ziemi; w chmurach złożonych wyłącznie z kropelek wody proces wzrostu kropel polega na ich łączeniu się, zaś w chmurach o składzie mieszanym (krople wody i kryształki lodu) następuje wzrost kryształków lodu kosztem kropelek wody; chmury złożone z samych kropelek wody lub samych kryształków lodu najczęściej nie dają o.a. lub dają bardzo małe. Wśród o.a. rozróżnia się: deszcz, mżawkę, śnieg, krupy śnieżne, śnieg ziarnisty, ziarna lodowe, słupki lodowe i grad; o.a. mogą być ciągłe lub przelotne; miarą ilości o.a. jest wysokość warstwy wody, jaka utworzyłaby się w ich wyniku na pow. Ziemi w danym miejscu lub na określonym obszarze, gdyby nie następowało spływanie, wsiąkanie i parowanie wody; do pomiarów ilości o.a. służą deszczomierze. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=92084 PASATY wiatry wiejące od wyżów podzwrotnikowych w kierunku równikowego pasa niskiego ciśnienia; na półkuli płn. mają kierunek płn.-wsch., na półkuli płd. - płd.-wsch.; odchylenie kierunku wiatrów związane jest z ruchem obrotowym Ziemi (siłą Coriolisa); przesuwają się zgodnie z widomym ruchem Słońca, najdalej na północ w lipcu, najdalej na południe w styczniu; w wyniku p. powstają wiatry sezonowe (np. monsuny); zasięg pionowy p. 3-4 km w strefie międzyzwrotnikowej, 1-2 km w strefie zwrotnikowej; średnia prędkość nad oceanami 5-6 m/s. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=93773 PIORUN silne wyładowanie elektryczne w atmosferze ziemskiej między chmurą burzową a pow. Ziemi (lub wewnątrz chmury); p. ma najczęściej postać rozgałęzionej iskry o długości kilku do kilkudziesięciu km (P. LINIOWY); wzbudzone podczas wyładowania atomy atmosfery wypromieniowują energię, co uwidacznia się w postaci błyskawicy, której towarzyszy grzmot (huk), powstający przy rozprężaniu nagrzanych mas powietrza w otoczeniu kanału wyładowania; rzadziej występują: P. KULISTY (jasno świecąca kula zjonizowanego gazu o średnicy kilkudziesięciu cm) lub P. PACIORKOWY (łańcuszek złożony z jasno świecących punktów), których mechanizm powstawania nie jest dokładnie znany; p. uderzający w pow. Ziemi jest zagrożeniem dla ludzi (groźba śmiertelnego porażenia) oraz budynków i innych urządzeń (groźba pożaru); do ochrony przed uderzeniem p. stosuje się piorunochrony (urządzenia odprowadzające do Ziemi prąd wyładowania elektrycznego). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=95120 POGODA zespół zjawisk występujących w atmosferze ziemskiej (troposferze) w danym miejscu i czasie, określony przez takie parametry i zjawiska meteorologiczne, jak ciśnienie, temperatura i wilgotność powietrza, rodzaj opadu, wielkość zachmurzenia, mgła, burze i in.; stałą obserwację zjawisk prowadzą stacje meteorologiczne, a informacje przez nie zebrane i przekazane do biur pogody stanowią podstawę do ustalania prognoz; badaniem zachodzących w atmosferze procesów zajmuje się meteorologia. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=95837 POGODY MAPA , mapa synoptyczna mapa wybranego obszaru kuli ziemskiej (kontynentu, kraju lub regionu) z naniesionymi rezultatami obserwacji atmosferyczno-meteorologicznych i wykreślonym rozkładem podstawowych parametrów atmosferycznych, np. rozkłady temperatur i ciśnienia, wilgotności, parametry wiatru, zachmurzenia i rodzajów chmur; służy przede wszystkim analizie i prognozowaniu warunków atmosferycznych (pogody prognoza) na danym obszarze; m.p. dzieli się na dolne (zawierają warunki pogodowe rejestrowane w naziemnych stacjach meteorologicznych) i górne (z informacjami pozyskanymi drogą obserwacji aerologicznych); jedną z pierwszych znanych m.p. sporządził 1816 niem. badacz Heinrich Brandes; do ok. 1960 m.p. wykreślano ręcznie, obecnie - komputerowo; dzięki satelitom meteorologicznym współcz. m.p. opracowuje się warstwowo, dla dowolnie wybranej warstwy atmosfery ziemskiej do wys. ok. 20 tys. m; uproszczone m.p. wykorzystują stacje tv w prognozach pogody. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=95839 POGODY PROGNOZA przewidywany przebieg pogody na danym obszarze i na określony czas, opracowany na podstawie danych meteorologicznych; wyróżnia się p.p. krótkoterminowe (3-5 dni), średnioterminowe (do 10 dni) oraz długoterminowe (30-90 dni); p.p. dzieli się także wg wielkości terenu, dla jakiego są przygotowywane: lokalne (do kilku tys. km2) i makroskalowe (obejmujące np. terytorium regionu, państwa czy część kontynentu, oceanu, itd.); rewolucyjne zmiany w opracowywaniu p.p. przyniosło zastosowanie komputerów oraz satelitów meteorologicznych; choć usiłowano przewidywać pogodę od najdawniejszych czasów, dokładniejsze p.p. stały się możliwe dopiero w XVII w. wraz z udoskonaleniem termometru i barometru; XIX w. przyniósł podstawy metodologii opracowywania danych meteorologicznych (pierwsze mapy pogody), a wynalezienie telegrafu pozwoliło na szybkie ich zbieranie z większych obszarów; 1873 powołano Światową (ob. Międzynar.) Organizację Meteorologiczną, która koordynuje globalną wymianę informacji na temat warunków pogodowych i klimatycznych Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=95840 POWÓDŹ zalanie przez wodę terenów, w wyniku wezbrania rzek, przerwania tam, długotrwałych opadów nad danym obszarem, pływów i fal sztormowych nad morzem, roztopów; jedna z klęsk żywiołowych, której największym przejawem miał być biblijny potop; historycznie częsta na nizinach Płw. Indyjskiego, w deltach wielkich rzek na innych obszarach, po huraganach tropikalnych; w Polsce największa powódź w XX w. wydarzyła się 1934 na Podkarpaciu. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=96840 SIROCCO ciepły lub gorący wiatr wiejący gł. wiosną z płd. lub z płd. wsch. w basenie M. Śródziemnego; powstaje w Afryce lub na Płw. Arabskim; początkowo niesie wielkie ilości pyłu, oczyszcza się nad M. Śródziemnym i staje wilgotny; uderza w wybrzeża Sycylii i Dalmacji; po przekroczeniu gór przybiera charakter fenu. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=103119 SZADŹ , sadź biały nalot kryształków lodu na pow. ziemi powstały wskutek zamarzania przechłodzonych kropelek wody zawartych we mgle przy ich zetknięciu się z przedmiotami o temp. niższej od 0oC. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=106009 SZRON , sadź osad kryształków lodu w kształcie igieł, łusek, wachlarzy na pow. gruntu oraz roślinach; powstaje z zamarzniętej mgły. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=106546 SZTORM porywisty, bardzo silny wiatr wiejący nad morzami i oceanami, powodujący wysoką falę (wys. 10-16 m); prędkość 72-112 km/godz.; siła wiatru 9-11° Beauforta. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=106572 ŚNIEG opad atmosferyczny złożony z kryształków lodu o różnorodnych kształtach (podstawowe - sześcioramienne gwiazdki); w temp. powietrza wyższej niż -5 st.C kryształki łączą się w większe płatki; śnieg ziarnisty - opad złożony z b. małych (średnica mniejsza niż 1 mm) ziarenek lodu; w temp. ujemnej śnieg (pokrywa śnieżna) utrzymuje się trwale. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=106877 TAJFUN nazwa tropikalnego cyklonu, występującego z końcem lata i jesienią na płn. - zach. Pacyfiku i morzach przyległych, na wybrzeżach Chin, Japonii, Filipin; skutki często niszczycielskie. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=107222 TĘCZA zjawisko optyczne w atmosferze ziemskiej: układ koncentrycznych łuków kół o promieniu 42,5o, o barwach widma światła białego (od zewn. czerwień, od wewn. fiolet); występuje po stronie przeciwsłonecznej lub przeciwksiężycowej (w przeciwieństwie do zjawiska halo); powstaje wskutek załamania, rozszczepienia i całkowitego odbicia promieni Słońca lub Księżyca w kroplach deszczu, mżawki lub mgły; często obok występuje słabsza t. wtórna o promieniu ok. 50o i odwrotnym układzie barw. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=108187 TORNADO trąba powietrzna, nazwa występujących w USA i Meksyku (rzadziej na innych obszarach) niszczycielskich zjawisk atmosferycznych, polegających na ruchu wirowym mas powietrza, o średnicy do 1 km, prawie pionowej osi; powstaje w chmurach burzowych, zasysa wodę lub piasek (pył); wiąże się z gwałtownym spadkiem ciśn. atmosferycznego i opadami; w Polsce zjawisko rzadkie. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=108773 TRĄBA POWIETRZNA silny wir powietrzny o niewielkiej średnicy (od kilku do kilkuset m); powstaje w chmurach burzowych i sięga od podstawy chmury do powierzchni gruntu lub wody; forma leja, kolumny, liny; wiatr, skierowany ku górze, wieje po torach spiralnych wzdłuż osi wiru, z prędkością 50-100 m/s (niekiedy z większą); ciśnienie wewnątrz t. jest znacznie niższe od otaczającego (o kilkadziesiąt i więcej hPa); przesuwając się nad ziemią lub zbiornikiem wodnym gwałtownie zasysa wodę (t. wodna) lub piasek, pył, kamienie, przedmioty (t. pyłowa, powietrzna); często towarzyszy jej gwałtowna burza i intensywne opady (na ogół gradu); jedno z najbardziej pustoszących zjawisk przyrody, częste w niskich szer. geogr. (środk. stany USA); w Europie rzadkie (w Polsce największe t. pojawiły się 1959 w okolicach Łodzi, 1987 nad Białymstokiem i okolicami). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=109094 TROPOSFERA najniższa warstwa atmosfery ziemskiej, rozciągająca się od poziomu morza do tropopauzy; jej górna granica w zależności od szer. geogr., pory roku i dnia sięga 7-18 km; skupia trzy czwarte masy całej atmosfery; charakteryzuje się równomiernym spadkiem temperatury ze wzrostem wysokości (górna granica t. osiąga ok. -80oC); zachodzą w niej zjawiska atmosferyczne (chmury, opady, burze) kształtujące pogodę. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=109290 TSUNAMI wielkie i długie fale morskie występujące gł. na Pacyfiku, wywołane sejsmicznymi wstrząsami dna, wybuchem podwodnych wulkanów lub gwałtownym podwodnym bądź napowierzchniowym osuwiskiem; rozchodzą się promieniście od miejsca powstania sięgając nawet na odległość kilku tys. km (np. 1960 podmorskie trzęsienie ziemi w pobliżu Chile); charakteryzują się dużą prędkością (do 1000 km/godz.), ogromną długością (oddalenie grzbietów może sięgać 150 km) i wysokością sięgającą 500 m (np. 1958 obsunięcie nadbrzeżnych mas skalnych w Zat. Lituya na Alasce wywołało falę o wys. 528 m); 26 XII 2004 fala tsunami, spowodowana silnym trzęsieniem ziemi (wys. 10 m, dł. 160 km, pędząca z szybkością 800 km/h), zniszczyła wybrzeża Indonezji (zwł. Sumatrę), płd. Tajlandii, Sri Lanki, Indii, Malediwów, docierając do Somalii; ilość ofiar ocenia się na 270 tys., w tym kilka tys. turystów z 40 krajów; ofiary kataklizmu uzyskały od społeczności międzynar. szeroką pomoc humanitarną i ekon. (sięgającą 4 mld dol.); zgodnie z przewidywaniami sejsmologów w trzy miesiące później nastąpiło powtórzenie silnego trzęsienia ziemi w rejonie Sumatry (8,7 stopnia w skali Richtera); najwięcej ucierpiały indonezyjskie wyspy Nias i Simeulue (2 tys. ofiar), zaś fala t. dotarła aż do Madagaskaru, przy czym tym razem system ostrzegania przed tsunami nie zawiódł. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=109496 WIATR ruch powietrza atmosferycznego, wywoływany nierównomiernym rozkładem ciśnienia atmosferycznego na danym poziomie nad pow. Ziemi; w warstwie przyziemnej kierunek w. określa się za pomocą wiatromierzy kierunkowych, prędkość mierzy się za pomocą różnych wiatromierzy w km/h lub określa w skali Beauforta; w atmosferze swobodnej kierunek i prędkość w. mierzy się radiosondą, radioteodolitem lub radarem; w troposferze prędkość w. rośnie wraz ze wzrostem wysokości i osiąga maksimum na wys. 8-10 km; prędkość i kierunek w. podlegają częstym wahaniom na skutek zjawiska turbulencji, co określa się jako porywistość w.; na niektórych obszarach Ziemi, w wyniku oddziaływania czynników lokalnych (pasma górskie, styk lądu i morza) występują wiatry o stałym, specyficznym charakterze (bora, blizzard, mistral, fen, chamsin, sirocco, morska i lądowa bryza); w. lokalne stanowią istotny czynnik klimatyczny na danym obszarze; z układami cyrkulacyjnymi w większej skali jest związane występowanie stref monsunów i pasatów. W. odgrywają ważną rolę w krążeniu energii i wody między Ziemią a atmosferą ziemską; powodują powstawanie prądów morskich i falowanie zbiorników wodnych, wpływające na ukształtowanie ich linii brzegowych; energia w. coraz szerzej wykorzystywana w gospodarce, a od niepamiętnych czasów jako napęd statków morskich i łodzi. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=112006 WYŻ ATMOSFERYCZNY , wyż baryczny obszar podwyższonego ciśnienia zaznaczony na mapie pogody zamkniętymi izobarami; ciśnienie osiąga coraz wyższą wartość w miarę zbliżania się do centrum tego obszaru (centrum wyżu); cyrkulacja atmosferyczna na obszarze wyżu jest antycyklonalna, to znaczy na półkuli płn. układ wiatrów jest zgodny z ruchem wskazówek zegara, na półkuli płd. odwrotny. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=113526 ZATOKA NISKIEGO CIŚNIENIA obszar obniżonego ciśnienia atmosf. wciśnięty w obszar podwyższonego ciśnienia; stanowi często peryferyjną część niżu atmosferycznego; na mapie pogody przedstawiana jako izobara w kształcie litery U lub V. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=114100 ZORZA POLARNA zjawisko w górnych warstwach atmosfery ziemskiej widoczne na nocnym niebie w postaci barwnych smug i draperii; występuje na obszarach okołobiegunowych, w odległości 20-25? od obu biegunów geomagnetycznych, na wys. 100-200 km (niekiedy znacznie wyżej); efekt oddziaływania strumieni promieniowania korpuskularnego Słońca na atmosferę i pasy radiacyjne magnetosfery Ziemi; zaobserwowano związek z.p. z pojawianiem się dużych grup plam słonecznych i silnych rozbłysków; zjawisku z.p. towarzyszą burze magnetyczne i związane z tym zakłócenia w łączności radiowej. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=114765