"Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944"
Wystawa zorganizowana w Rotundzie Zamojskiej przez Muzeum Zamojskie w ramach Programu Operacyjnego - MECENAT 2007. Rotundę Zamojską możemy zwiedzać od kwietnia do 2 listopada od 7.00 do 20.00 w pozostałe miesiące od 7.00 do 15.00

Wybudowana w latach 1825 - 1831 według projektu generała J.CH. Mallet - Malletskiego była częścią fortyfikacji twierdzy. Wysunięta 500 metrów od fosy, umieszczona na stałej kępie wokół błotnistych łąk miała umacniać twierdzę od strony południowej. (Zamość po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.)znajdował się w zaborze rosyjskim i wchodził w skład systemu obronnego Rosji).
Rotunda zbudowana na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 metry z wewnętrznym dziedzińcem o średnicy 38,5metra, składała się z 20 jednakowych, koncentrycznie ustawionych cel, przesklepionych kolebkowo. Otwarta od strony północnej ku twierdzy, uzyskała z nią połączenie dzięki przejściu obronnemu. Cele posiadały kształt radialny, otwarte na dziedziniec. W murach zewnętrznych znajdowały się okna strzelnicze. W roku 1866, car Rosji Aleksander II zdecydował o likwidacji Twierdzy Zamość.

Wyryte na cegłach nazwiska, daty w języku polskim i rosyjskim są podpisami żołnierzy, którzy pełnili wartę przy prochowni.
We wrześniu 1939 roku, podczas bombardowania miasta przez lotnictwo niemieckie, zniszczeniu uległa pierwsza cela (obecnie znajduje się w stanie trwałej ruiny). Obiekt Rotundy został w czasie wojny (1940-1944) przejęty przez zamojską placówkę Gestapo. Spełniał funkcję więzienia, obozu przejściowego a przede wszystkim miejsce straceń ludności polskiej.
Rotunda - Mauzoleum
Do Rotundy - Mauzoleum prowadzi brama zachowana z czasów wojny z napisem; "Gefangenen-Durchgangslager Sicherheistspol" (Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa), poniżej mniejszymi literami; "Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc" (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu). W 1940 roku widniał również napis w języku polskim; "Tymczasowy obóz internowanych przez policję ze względu na bezpieczeństwo publiczne".

Inżynier Adam Klimek przed Prokuratorem Sądu Okręgowego w Zamościu zeznawał: "W roku 1945 w czasie wykonywania fundamentu pod urnę na prochy ( w środku dziedzińca) stwierdziłem, że ziemia w tym miejscu była przesycona do głębokości około 1.5 metra tłuszczem ludzkim o niesamowitej woni".

Pierwszym przewodniczącym Komitetu został Stefan Miler. Komitet miał za zadanie między innymi opracować plan Pomnika -Muzeum, prowadzić nadzór nad wykonywanymi robotami, pomagać w pracach ekshumacyjnych, protokołować wyniki oględzin i zeznania świadków, gromadzić materiał źródłowy i rzeczowy mówiący o zbrodniach niemieckich.
Komitet Rotundy współpracował z prokuratorem Sądu Okręgowego w Zamościu. Wyniki prac wysyłał do Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze i do Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Prowadził prace porządkowe i adaptacyjne w Rotundzie i w przylegającym terenie. Uporządkowane cele i cmentarz udostępniono w kwietniu 1947 roku. Nad całością czuwał architekt powiatowy Adam Klimek. Zbiory archiwalne zgromadzone przez Komitet zostały zinwentaryzowane i przejęte w 1967 roku przez Muzeum Ziemi Zamojskiej.
Cele Rotundy


Wystawie towarzyszy bogato ilustrowany przewodnik w wersji polsko -angielskiej.
Autor: Maria Rzeźniak