Geneza powstania powieści Pisarz interesował się kulturą rzymską. Często też podróżował do Rzymu i tam wędrował po katakumbach. Z dnia na dzień narastała w nim coraz większa miłość do antyku. W powieści chciał ukazać dwa światy: starożytny - pogański oraz chrześcijański. Pragnął zwrócić uwagę na analogię między prześladowaniem chrześcijan przez Nerona a prześladowaniem Polaków przez zaborców. Czas i miejsce akcji: Henryk Sienkiewicz przedstawił w powieści czasy starożytnego Rzymu za panowania Nerona z okresu prześladowania pierwszych chrześcijan. Akcja utworu to I wiek po narodzeniu Chrystusa. Treść utworu Do Petroniusza przybył siostrzeniec, Marek Winicjusz. Opowiedział on wujowi o tym, iż zakochał się w córce wodza Lygów. Ligia została przez Rzymian wzięta jako zakładniczka, a w domu Aulusa Plaucjusza znalazła przybranych rodziców. Marek Winicjusz prosił wuja o radę, jak zdobyć kobietę, w której zakochał się od pierwszego wejrzenia. W tym samym dniu Petroniusz ze swym siostrzeńcem odwiedzili dom Aulusów. Żona Plaucjusza i niewolnicy byli chrześcijanami. W ich twarzach widać było spokój i radość. Petroniusz był zachwycony urodą kobiety, która podbiła serce Winicjusza. Postanowił więc pomóc mu w zdobyciu ukochanej. Następnego dnia z rozkazu Nerona (na prośbę Petroniusza) żołnierze pretoriańscy zabrali Ligię na dwór Cesarza, skąd miała być oddana Winicjuszowi. Jej opiekunem był Ursus. W pałacu zajmowała się nią dawna kochanka Nerona, Akte. Opowiedziała dziewczynie o wszystkich tajemnicach pałacu, a także o morderstwach, które tam zostały dokonane. Ligia była wstrząśnięta zepsuciem biesiadników (podczas uczty u Nerona) oraz zachowaniem Winicjusza, który, pijany, pocałował ją. Postanowiła, iż ucieknie z Ursusem. Następnego dnia, kiedy spacerowała po carskich ogrodach spotkała się z Poppeą, żoną Nerona. Ta zazdrościła jej urody. Wieczorem, kiedy Winicjusz w towarzystwie Petroniusza oczekiwał na Ligię, dziewczyna została porwana przez Ursusa (wszystko było wcześniej przez nich zaplanowane). Winicjusz wpadł we wściekłość. Podejrzewał Nerona o porwanie dziewczyny, lecz Akte rozwiała te domysły. Powiedziała mu, iż Ligia go kocha, ale nie chce zostać jego nałożnicą. To był powód jej ucieczki. Winicjusz nakazuje swoim ludziom poszukiwanie ukochanej. Podejmuje się tego, oczywiście za opłatą, Chilon - wróżbita, filozof i lekarz. Córeczka Nerona zmarła. Mężczyzna wraz z całym dworem wyjechał do Ancjum. Zamierzał następnie udać się do Grecji. Towarzyszył mu Petroniusz. W tym czasie trwały poszukiwania Ligii. Chilon zaczął uczęszczać na spotkania chrześcijan. Pewnego dnia w Rzymie zjawił się Glaukus. Chilon widział w nim ogromne niebezpieczeństwo. Kiedyś sprzedał go wraz z rodziną w niewolę, zranił i pozostawił umierającego bez pomocy, lecz ten przeżył. Wróżbita obawiał się, iż Glaukus go zdemaskuje. Postanowił więc zabić go, na co zgodził się, bez wahania, Winicjusz.