Pomnik zagłady
60 lat temu, 27 stycznia 1945 roku, Armia Czerwona wyzwoliła obóz koncentracyjny Auschwitz - Birkenau, symbol nazistowskiego okrucieństwa, miejsce kaźni milionów ludzi skazanych przez Niemców na zagładę.
Według ostatnich badań, w KL Auschwitz - Birkenau więziono co najmniej 1,1 miliona Żydów (w tym 300 tys. z Polski), 150 tys. Polaków, 23 tys. Romów, 15 tys. rosyjskich jeńców wojennych i 25 tys. osób pochodzących z innych krajów.
17 stycznia 1945 roku w obozie przebywało jeszcze 66 tys. osób. W nocy z 18 na 19 stycznia rozpoczął się "marsz śmierci" - przez Rajsko, Budy, Brzeszcze i Jawiszowice do Wodzisławia Śląskiego, skąd Niemcy rozwieźli część więźniów do obozów w głębi Rzeszy. Podczas ewakuacji zginęło przynajmniej 400 więźniów. Zobacz: "Droga przez mękę"
W obozie wyzwolonym przez Armię Czerwoną znajdowało się jeszcze 7 tys. więźniów. Podczas wyzwalania terenów Oświęcimia zginęło 231 żołnierzy radzieckich.
Auschwitz
Pierwszy obóz we włączonym do III Rzeszy Oświęcimiu powstał w kwietniu 1940 na rozkaz Heinricha Himmlera. Zbudowano go w dzielnicy Zasole, w murowanej części osiedla Baraki, gdzie przed wojną znajdowały się koszary 73 Pułku Piechoty i Baonu Bielskiego 21 Pułku Artylerii Lekkiej.
Przy budowie pracowali robotnicy przymusowi - 300 miejscowych Żydów. Miejsce to wybrano z uwagi na położenie: Oświęcim był ważnym węzłem komunikacyjnym z dobrymi połączeniami kolejowymi, blisko Generalnego Gubernatorstwa. Jednocześnie bagnisty teren w rozwidleniu Wisły i Soły był w sposób naturalny "ufortyfikowany".
Obóz przeznaczony był początkowo dla Polaków. Pierwszy transport - 728 więźniów politycznych - dotarł tu z Tarnowa 14 czerwca 1940 roku. Nieco wcześniej przywieziono niemieckich kryminalistów odsiadujących wyroki w KL Sachsenhausen, którzy mieli tu stanowić kadrę funkcyjną. Główny dozór miało sprawować stu esesmanów.
Na terenie Auschwitz I znajdowało się 20 murowanych budynków - 14 parterowych i 6 piętrowych. Stopniowo podwyższano niższe budynki oraz dobudowywano następne. Cały teren ogrodzony był podwójnym rzędem naelektryzowanych drutów, wysokim na cztery metry, a od wschodu i południowego zachodu - murem z płyt betonowych. W wieżach znajdowały się posterunki SS. Całości dopełniały otwarte do środka obozu bunkry przeciwlotnicze. Pierwszym komendantem obozu był Rudolf Franz Ferdinand Höss. Po nim funkcję tę sprawowali Arthur Liebehenschel (listopad 1943 - maj 1944) oraz Richard Baer (czerwiec 1944 - styczeń 1945).
Blok 11
Wśród 28 budynków na terenie obozu zwraca uwagę blok 11, w którego podziemiach znajdowały się katownie i cele śmierci (w jednej z nich od zastrzyku fenolu zginął franciszkanin, o. Maksymilian Maria Kolbe). Tu dokonywano również pierwszych eksperymentów z cyklonem B, który później na wielką skalę miał być używany w komorach gazowych Birkenau. Między blokami 11 a 10 znajduje się ściana straceń, pod którą rozstrzelano 20 tys. więźniów.
Krematorium
Na terenie Stammlager Auschwitz I już w 1940 roku uruchomiono krematorium. Początkowo zainstalowano tu dwa piece wykonane w erfurckiej firmie J. A. Topf und Söhne, wkrótce jednak okazało się, że trzeba zbudować jeszcze jeden. Ich łączna "wydajność" wynosiła 350 spalonych zwłok dziennie.
Szubienica
Niedaleko, na placu apelowym, między blokami 16 a 17, Niemcy postawili szubienicę dla 12 osób (19 lipca 1943 roku). Inna szubienica stanęła już po wojnie w miejscu, gdzie mieściła się komendantura i administracja obozu. 16 kwietnia 1947 stracono tu organizatora i komendanta Auschwitz Rudolfa Hössa, skazanego na śmierć wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego (2 kwietnia 1947).
Birkenau
W lipcu 1941 roku na rozkaz Himmlera w oddalonej o trzy kilometry Brzezince rozpoczęto budowę nowego, "międzynarodowego" obozu, który w 1942 roku stał się miejscem holokaustu.
Pierwszym etapem budowy Birkenau było wysiedlenie mieszkańców okolicznych wsi: Babic, Broszkowic, Brzezinki, Rajska, Pław, Harmęż i Brzeszcz-Bud. "Teren interesów obozu" objął 40 kilometrów kwadratowych. Z rozbieranych domów brano materiał do budowy pierwszych baraków. Stawiali je rosyjscy jeńcy wojenni. Początkowo przewidywano umieszczenie tu około 200 tys. Rosjan. Wkrótce jednak nastąpiło załamanie ofensywy niemieckiej na wschodzie, tak więc w Oświęcimiu znalazło się "jedynie" 14 tys. rosyjskich jeńców. Tylko 174 spośród nich przeżyło wojnę.
Rampa śmierci
3 września 1941 roku obóz odwiedził Adolf Eichmann. Najprawdopodobniej wtedy właśnie ustalono, że w Birkenau rozpocznie się wielka akcja eksterminacji Żydów i że sposobem ich mordowania będzie trujący gaz. Od marca 1942 roku na rampę w Birkenau z całej Europy zaczęły regularnie przyjeżdżać pociągi towarowe wypełnione Żydami.
Tu odbywała się selekcja (co było wyjątkiem w obozach zagłady), podczas której lekarze SS dzielili przybyłych na zdolnych do pracy, którym pozostawało kilka tygodni życia, i tych, którzy od razu prowadzeni byli do komór gazowych (w każdej z pięciu można było zamordować ok. 6 tys. ludzi dziennie). Niezdolnych, by iść dalej, zabijano na miejscu strzałem w kark. Do szczelnie zamkniętych pomieszczeń, w których znajdowali się ludzie, wpuszczano cyklon B. Po 30 minutach komory otwierano, a zwłoki (zmarłym wyrywano jeszcze złote zęby i obcinano włosy) wrzucano do specjalnie wykopanych rowów.
Od lata 1942 ciała pomordowanych palono w krematoriach lub na stosach (około 8 tys. na dobę). Wtedy ekshumowano także i spalono zwłoki wcześniej zakopane w dołach. Zajmowało się tym wszystkim tzw. Sonderkommando, złożone z więźniów żydowskich, których w żargonie obozowym nazywano "hajcerami". Po kilku tygodniach "pracy" członków Sonderkommando likwidowano, zastępując ich nowymi. Pozostawione na rampie mienie pomordowanych sortowane było przez więźniów w barakach nazywanych przez nich "Kanadą" i wysyłane do Niemiec.
W Birkenau zamordowano około miliona europejskich Żydów, czyli 1/5 wszystkich ofiar holokaustu.
"Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej"
Za początek realizacji "ostatecznego rozwiązania" uważa się masowe egzekucje w Wilnie i Rydze oraz uruchomienie obozów zagłady w Chełmnie i Bełżcu (przełom 1941i 1942 roku). W styczniu 1942 roku podczas konferencji Am Grossen Wannsee uznano "Endlösung der Judenfrage" ("ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej") za cel strategiczny III Rzeszy.
Pierwszym etapem jego realizacji była tzw. Akcja Reinhard, zmierzająca do wymordowania społeczności żydowskiej na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Później przystąpiono do eksterminacji Żydów z terenów okupowanej Europy. Wreszcie - w ostatnim działającym jeszcze obozie, Auschwitz II-Birkenau, zagazowano 434 351 Żydów węgierskich (lato 1944). Po stłumieniu buntu oświęcimskiego Sonderkommando (zginęli wszyscy jego uczestnicy: 80 osób) naczelny dowódca SS Heinrich Himmler wydał rozkaz zakończenia programu "ostatecznego rozwiązania" (7 października 1944): by zatrzeć jego ślady zniszczono komory gazowe i krematoria.
KL Monowitz
Obozy koncentracyjne zachęcały nazistowskich przedsiębiorców do inwestowania w okolicy. W styczniu 1941 roku zarząd wielkiego niemieckiego koncernu Interessen Gemeinschaft Farbenindustrie (Wspólnota Interesów Farb), w skrócie IG Farben uznał, że Oświęcim jest znakomitym miejscem, by otworzyć tu wielką fabrykę chemiczną, w której produkowano by karbid, metanol i kauczuk syntetyczny. Z miejscowości Broszkowice, Dwory, Monowice i Poręba Wielka wysiedlono mieszkańców. W kwietniu 1941 więźniowie obozowi rozpoczęli budowę fabryki. Hale fabryczne stanęły w 1942 roku. W 1943 rozpoczęto produkcję metanolu, a rok później kauczuku syntetycznego. Fabrykę bombardowały zarówno państwa zachodnie (lipiec, październik, listopad 1944), jak i Rosjanie (grudzień 1944).
Na terenie Monowic założono podobóz podporządkowany Auschwitz I, zwany "Buna" - początkowo dla 800 osób. W listopadzie 1943 roku został wydzielony jako osobny obóz koncentracyjny Auschwitz III. Rok później przemianowano go na Konzentrationslager Monowitz. Pod koniec 1944 roku znajdowało się w nim 10 tys. więźniów - m.in. jeńców wojennych: Rosjan, Anglików, Francuzów, Włochów - pracujących na rzecz IG Farben. Koncern nie tylko korzystał z pracy niewolniczej więźniów. Fabryka "Gegesch", należąca do niego, produkowała cyklon B używany do zagłady więźniów.
Dziś po obozie Monowitz pozostały jedynie ślady: fragmenty żelbetonowych słupów ogrodzeniowych, bram, baraków... Po wojnie zbudowano tu nowe Monowice. We wsi znajduje się pomnik poświęcony pamięci pomordowanych.
Po wyzwoleniu
W pierwszych dniach po wyzwoleniu z pomocą więźniom przyszły radzieckie służby medyczne, Polski Czerwony Krzyż oraz ochotnicy z okolicy (m.in. mieszkańcy Brzeszcz: Tadeusz Mleko, Roman Pęcikiewicz i Wilhelm Wazdrąg). Pod opieką powstałych wówczas szpitali polowych znalazło się 4500 osób. 960 osób stanowili obywatele polscy. W tej grupie sporą część (około 160 osób) stanowiły Polki deportowane do KL Auschwitz z Warszawy podczas powstania warszawskiego.
Większość więźniów chorowała na biegunkę głodową i gruźlicę. Stopniowo więźniów z Brzezinki i Monowic przenoszono do bloków w obozie macierzystym, w których panowały lepsze warunki i które przystosowywano stopniowo do potrzeb szpitalnych. Inni znajdywali opiekę na terenie miasta. Wygłodzonych ludzi trzeba było stopniowo przyzwyczajać do jedzenia. Wielu reagowało panicznym lękiem na łaźnię albo zastrzyki, które kojarzyły im się z selekcją i trucizną.
Rozpoczęto akcję informacyjną, zmierzającą do odnalezienia rodzin uratowanych więźniów. Większość z nich opuściła obóz w kilka miesięcy po wyzwoleniu. Dla tych, którzy pochodzili spoza Polski, zorganizowano punkty zborne w Krakowie, Katowicach i Bielsku.
