Głównym bohaterem utworu jest narrator, którego utożsamiać można z samym autorem. Opowiada on o swoim losie, opisuje swoją sytuację, życie w obozie oraz wędrówkę przez Związek Radziecki. Gustaw Herling - Grudziński staje się ofiarą niesprawiedliwości, nieprawdziwych oskarżeń, okrutnych tortur. Przez cały czas jednak stara się zachować dystans wobec rzeczywistości, nie ujawnia emocji, w bardzo spokojny sposób opowiada o wszystkich okrucieństwach, których był świadkiem. Do samego końca reprezentuje niezachwianą postawę moralną, różnica między dobrem a złem nie zaciera się. Bohater jest wierny podstawowym wartościom, dzięki czemu nie traci człowieczeństwa. Gustaw Herling - Grudziński zwraca uwagę na osoby, które w jakiś sposób wyróżniają się z tłumu więźniów. Stopniowo rozszyfrowuje kolejne warstwy ich psychiki i biografii. Postaci te prezentują rozmaite, najbardziej skrajne zachowania w ekstremalnych sytuacjach, nieludzkich warunkach panujących w obozie. Widzimy przykłady najgorszego upodlenia i okrucieństwa, ale także heroiczne czyny, poświęcenie, poszukiwanie wolności, miłości czy też przyjaźni. System obozowy miał na celu wszystkich zrównać i upodlić, lecz nie zawsze był wstanie pozbyć się przejawów indywidualizmu.
Michaił Aleksiejewicz Kostylew - to młody i wykształcony człowiek, który przypadkiem zetknął się z francuskimi dziełami Balzaka, Musseta, Flauberta oraz Stendhala. Był nimi zafascynowany, gdyż opisywały bogate życie, jakiego nigdy nie znał. Oskarżony został o próbę obalenia ustroju Związku Radzieckiego, po licznych torturach przyznał się do winy. W styczniu 1939 roku skazano go na dziesięć lat więzienia i zesłano do Mostowicy. Pomagał tam innym więźniom (jako inżynier otrzymał lżejszą pracę), stracił jednak swoją pozycję, a fizyczna praca złamała go. Współwięźniów zaczął traktować jak wrogów. W marcu 1941 roku został przewieziony do Jercewa. Kostylew nie pracował, gdyż na temblaku nosił zabandażowaną rękę. Gustaw Herling Grudziński odkrył jednak jego tajemnicę. Okazało się, iż więzień dobrowolnie co trzy dni wsuwał rękę w ogień. "Nigdy już nie będę dla nich pracował" - tłumaczył narratorowi, który nie wydał go, obiecał tajemnicy dotrzymać. Ten młody człowiek w taki właśnie sposób odmawiał służby państwu, którego nienawidził. Jego postawa była nieugięta do samego końca. Kostylew został wyznaczony na Kołymę. Gustaw chciał mu pomóc: "Nie umiem do dziś powiedzieć, co mnie skłoniło, że jeszcze tegoż wieczoru poszedłem do naczelnika obozu zaofiarować się na etap zamiast Kostylewa". Prośba ta jednak została odrzucona. Następnego dnia Michaił wylał na siebie wiadro wrzątku, wkrótce potem zmarł w straszliwych cierpieniach. Był to jego bunt przeciwko okrutnemu systemowi, świadectwo niezależności.
Natalia Lwowna - to więźniarka pracująca w biurze rachmistrzów. Była kobietą życzliwą i uprzejmą. Pożyczyła autorowi książkę Dostojewskiego "Zapiski z martwego domu". Natalia poprosiła o zwrot dzieła, gdyż ono pomagało jej przeżyć. Kilka tygodni później usiłowała odebrać sobie życie. Odratowano ją, a następnie, po rekonwalescencji, skierowano do pracy w kuchni. Szybko ją wyrzucono, gdyż wynosiła pożywienie dla więźniów. Od tamtej pory Gustaw widywał ją sporadycznie. Natalia jest kolejnym przykładem tego, iż nawet w nieludzkich warunkach człowiek jest w stanie zachowań swoją tożsamość oraz świadomość.
Więźniowie obozu skazani byli na rozmaite tortury psychiczne. Mieli świadomość tego, iż nikt nie dowie się o ich śmierci oraz miejscu pochowania. To, co powinno sprawiać im radość (choćby "wychodnoj dień", spotkania z najbliższymi w "domu swidanji"), stawało się ich udręką. Skazańcy żyli w nieustannym strachu, towarzyszył im lęk przed śmiercią, zapomnieniem przez bliskich, konaniem w samotności, głodem (jedzenie stało się upragnionym bogactwem, warunkiem życia, sposobem zapłaty za rozmaite usługi, buduje hierarchię, sprowadza egzystencję ludzi do wymiaru biologicznego), a także przed współwięźniem, który mógł być donosicielem bądź tym silniejszym. Mechanizmy obronne w obozie to: poddanie się (załamanie Pamfiłowa, obłęd głodowy), przystosowanie się (rządy "urków", prostytucja, przekupstwo, donosicielstwo, postawa więźniów wobec Gorcewa), ucieczka w dosłownym tego słowa znaczeniu (Rusto Karinen) ucieczka od prawdy, a także ucieczka w zachowanie pozorów normalnego życia (gra w szachy, Boże Narodzenie) oraz bunt (pomaganie innym, dobrowolne męczeństwo, samobójstwo, strajk). Więźniowie w obozie szukali miłości (Marusia, Jewgenia), walczyli o przyjaźń (Grudziński a Kostylew czy Dimka), próbowali ratować rodzinę (Pamfiłow bezgranicznie pogrążony w miłości do syna, który wyrzekł się go, by nie być "rodziną przestępcy", wkrótce potem też trafił do obozu), walczyli o zachowanie odruchów współczucia (dzielili się jedzeniem), walczyli o wiarę (modlitwa M.), towarzyszyła im nostalgia. Gustaw Herling - Grudziński przedstawił sposób zachowania poszczególnych osób i udowodnił, że nawet w najtrudniejszych warunkach życia, człowiek jest w stanie zachować wartości moralne. System stworzony w celu poniżenia godności człowieka nie zawsze jest w stanie zabić człowieczeństwo.
INTERIA.PL/PAP
