Wokół poezji średniowiecznej
Polską poezję średniowieczną reprezentują pieśni religijne (modlitewne, maryjne, pasyjne). Autorzy są anonimowi, z wyjątkiem Ładysława z Gielniowa ("Żołtarz Jezusów").
Pieśni religijne były śpiewane trybem kalendarzowym, czyli według świąt. Bardzo ważne są tu kolędy (zapisywane od 1 połowy XV wieku).
Istotną rolę spełniają także pieśni o świętych. Do tej grupy należą pieśni maryjne, które liczebnością i artyzmem nie ustępują kolędom. Miejsce pierwsze zajmuje tu "Bogurodzica" - pierwsza drukowana polska pieśń. Na wiek XV przypada rozkwit jej popularności. Inną pieśnią maryjną, którą warto tu wymienić jest utwór: "Mocne Boskie tajemności" (o zwiastowaniu i poczęciu Matki Boskiej).
Pieśni o świętych należą do piśmiennictwa związanego z legendami. Ich bohaterowie to między innymi: św. Anna, św. Wojciech, św. Stanisław, św. Aleksy. Warto zauważyć, iż utwory te nie mają budowy stroficznej, lecz ciągłą.
Poezja świecka reagowała z kolei na wydarzenia z życia politycznego i społecznego. Wyjątkiem jest jedna z "Pieśni sandomierzanina", która sięga w przeszłość. Najwybitniejszym utworem poezji świeckiej tej epoki jest niewątpliwie "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią". To znakomity przekład dialogu łacińskiego.
Teksty średniowieczne nazywane są "zabytkami językowymi". Przedstawiają bowiem ówczesną polszczyznę.
Liryka średniowieczna cechuje się niezwykłym artyzmem i była ona (przede wszystkim pieśni kościelne) wzorem poezji przez cały XVI wiek. W średniowieczu ukształtował się system polskiej wersyfikacji, system rymów żeńskich, przeplatanych asonansami (rymami niedokładnymi; współbrzmienie jednakowych samogłosek), a także podstawowe odmiany wierszy zgłoskowych.
Kilka słów o wierszu średniowiecznym
Wiersz zdaniowy (składniowo - intonacyjny) jest charakterystyczny dla polskiej poezji średniowiecza i wczesnego renesansu. Jest najstarszym polskim typem wiersza. Charakteryzuje się zgodnością rozmieszczenia zdaniowego i wersowego przy nienormowanej sylabicznie długości wersów (wiersz asylabiczny). Autorzy nie stosują tu przerzutni (pewna część zdania powiązana z nim znaczeniowo, zostaje "przerzucona" do następnego wersu lub strofy), dbają jednak o rymy. Często wykorzystują wyrazy w tej samej formie gramatycznej.
Wiersz średniowieczny ukształtował się w utworach wykonywanych wspólnie z muzyką. Podstawę rytmu stanowiły więc w nim układy melodyczne.
W miarę rozwoju poezji nasilał się również proces przechodzenia od asylabizmu do sylabizmu względnego (wyrównywanie sylabicznego rozmiaru wersów i tworzenie wielowersowych ciągów równozgłoskowych, które były nieregularnie przetykane wersami o innej długości). Wiersz ten bardzo często nazywany bywa wierszem zdaniowo - rymowym. Dzieje się tak, ponieważ rym uwydatnia zakończenia wersów.
Powtórzenia takiej samej formy gramatycznej w obrębie podobnych zdań stawały się podstawą współbrzmień rymowych (rym gramatyczny).
Poezja Jana Kochanowskiego zmieniła ogólne zasady wiersza średniowiecznego. Do ów wiersza nawiązywano w poezji młodopolskiej. W utworach współczesnych poetów czasami także się pojawia (twórczość W. Szymborskiej, J. Czechowicza).
"Bogurodzica" najstarszym utworem literackim
"Bogurodzica" jest najstarszą polską pieśnią religijną, zachowaną w różnych odpisach rękopiśmiennych z XV i 1 połowy XVI wieku.
Najstarszy tekst utworu pochodzi z 1407 roku (jest to tzw. tekst krakowski). W "Statucie Łaskiego" w roku 1506 w Krakowie "Bogurodzica" została opublikowana pierwszy raz. Jest więc również najdawniejszym drukowanym polskim dziełem.
Ten utwór poetycki był śpiewany, według Jana Długosza, przez rycerzy podczas bitwy pod Grunwaldem w 1410 roku. Było to dowodem tego, iż szczerze wielbili oni Matkę Boską. "Bogurodzica" stała się też hymnem koronacyjnym pierwszych Jagiellonów, jednak to wielkie znaczenie straciła w 2 połowie XVI wieku (według autora "Albertusa z wojny": "już dziś o niej nie słychać, babom ją oddali").
Patriotyczny nurt poezji XIX - wiecznej wydobył "Bogurodzicę" z otchłani zapomnienia. Niemcewicz zamieścił przedruk pieśni na czele "Śpiewów historycznych" (1816 r.). Norwid w dobie epoki romantyzmu poświęcił jej rozprawę (1873 r.). Sienkiewicz w swojej powieści historycznej - "Krzyżacy" - utrwalił tę pieśń jako pieśń grunwaldzką. Nawiązanie do Bogurodzicy stanowią także utwory poetyckie K. K. Baczyńskiego oraz T. Gajcego. W latach okupacji bowiem wiara i nadzieja była niezbędna, a przecież ta najstarsza pieśń religijna jest pełna cennych wartości.
Czas powstania "Bogurodzicy" nie jest dokładnie znany. Mamy natomiast mnóstwo teorii naukowych, które dotyczą tej właśnie kwestii. Julian Krzyżanowski wystąpił z poglądem, iż ów pieśń powstała pod koniec wieku XIV. Dostrzegł on podobieństwo części utworu z hymnami łacińskimi, wziął też pod uwagę spostrzeżenia slawistów z innych krajów (treść pierwszych dwu zwrotek wiązali z ikonografią bizantyjską) oraz fakt, iż "Bogurodzica" przez cały wiek XV była hymnem Jagiellonów.
Najstarsza pieśń religijna jest napisana asylabicznym wierszem, charakteryzuje się przede wszystkim wspaniałym kształtem artystycznym.
Apostrofa do Matki Boskiej stanowi jej początek. To właśnie Maryja jest pośredniczką łask. Podmiotem lirycznym są Polacy, oddany lud, który za pośrednictwem Matki Boskiej pragnie wyjednać u Jej Syna potrzebne łaski. Świadczą o tym czasowniki w pierwszej osobie liczby mnogiej ("prosimy", "nosimy"), ale również użyte zaimki rzeczowne ("my", "nam").
"Bogurodzica" nie jest utworem regularnym stroficznie. Pierwsza strofa zawiera trzy wersy, druga natomiast sześć. Ich wspólna część to refren: "Kyrieleison", co oznacza - "Panie, zmiłuj się". Po apostrofie następuje uzasadnienie zwrotu polskiego ludu do Maryi ("Zyszczy nam, spuści nam"). Matka Boska ma bowiem uznanie u Syna ("U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!). Podmiot liryczny prosi zatem, by Maryja pozyskała i uczyniła przychylnym Jej Syna ("zyszczy" - zyskaj, "spuści" - przychyl).
Druga zwrotka to lista próśb kierowanych do Syna Bożego:
"Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison."
Lud błaga o łaski od Syna Bożego. Prosi o dostatnie życie na ziemi, a po śmierci o miejsce w raju. W "Bogurodzicy" pojawiają się więc cztery szczególne osoby, mianowicie: Maryja, Bóg, Syn Boży oraz Jan Chrzciciel. Są one uosobieniem dobra, odwagi, sprawiedliwości oraz roztropności.
Utwór jest rytmiczny, melodyjny. Pierwszy wers składa się z szesnastu sylab. Drugi wers jest siedemnastozgłoskowy. Refren jest krótszy.
Podobnie przedstawia się sytuacja w drugiej strofie. Mamy dwa wersy dłuższe, potem cztery krótsze, a następnie dwa ośmiozgłoskowce.
W strofie drugiej pojawiają się również rymy gramatyczne ("nosimy - prosimy"). Mamy także do czynienia z wewnętrznymi rymami ("Bogurodzica - dziewica, sławiena - zwolena"). W pieśni można dostrzec także powtórzenia wyrazowe.
"Bogurodzica" to pieśń o regularnej budowie, refrenie, rymach. Dzięki dawnym formom gramatycznym jest bardzo cennym materiałem językowym.
To utwór zgodny z teocentrycznym światopoglądem średniowiecznym, poglądem głoszącym prymat Boga. Główną rolę stanowiły tu pytania dotyczące istnienia Boga, pochodzenia świata oraz miejsca człowieka na ziemi.
"Bogurodzica" to najstarsza polska pieśń religijna. Utwór napisany jest bardzo trudnym językiem, ale mimo tego, to najbardziej znany tekst pierwszego okresu literatury polskiej.
