Konstytucja 3 Maja

Poniedziałek, 29 kwietnia 2024 (10:44)AktualizacjaPoniedziałek, 6 maja 2024 (11:11)

Konstytucja 3 Maja to ustawa regulująca ustrój prawny monarchii dziedzicznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ten historyczny akt prawny został uchwalony 3 maja 1791 roku przez Sejm Czteroletni. Konstytucja 3 Maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną, spisaną konstytucją.

Konstytucja z 3 maja 1791 roku/Marek Bazak/East News

Konstytucja 3 Maja - najważniejsze informacje

Data rozpoczęcia:03.05.1791
Data zakończenia:03.05.1791
Kraj:Polska

Konstytucja 3 Maja - najważniejsze informacje

Data wydania: 3 maja 1791 roku;
Data wejścia w życie: 5 maja 1791;
Obowiązywała do: 24 lipca 1792 roku;
Państwo: I Rzeczpospolita.

Konstytucja 3 Maja - tło historyczne

Od początku XVIII wieku Polska była państwem pozbawionym suwerenności. Już w latach dwudziestych tego stulecia zdawano sobie sprawę z tego, że Rzeczpospolita, będąc pod wpływem wschodniego sąsiada, jest słaba, a jej system wymaga zmian. Od schyłku XVII w. Polska nie była państwem suwerennym, a w okresie rządów dynastii saskiej stała się protektoratem Rosji, która miała wieczyście gwarantować jej wolność i bezpieczeństwo. W rzeczywistości panowała brutalna dominacja polityczna i chaos. W sposób szczególny fakt, że "Polska nierządem stoi", był widoczny pod koniec lat sześćdziesiątych, czyli okresie Konfederacji Barskiej.

Na potrzeby naprawy systemu wskazywali król Stanisław August Poniatowski oraz familia Czartoryskich. Jednakże, gdy pomimo sprzeciwu Rosji próbowano przeforsować takie reformy, Polska poniosła konsekwencje w postaci pierwszego rozbioru w 1772 roku.

Król Stanisław August Poniatowski nie zrezygnował jednak z planów reform, ale postanowił, że przeprowadzi je za zgodą carycy. Pod koniec lat 80. XVIII wieku król Stanisław August Poniatowski wraz z obozem patriotycznym ponownie podjął próbę przeprowadzenia niezbędnych reform. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych sytuacja międzynarodowa zmieniła się na korzyść Rzeczypospolitej. Wybuch wojny rosyjsko-tureckiej i włączenie się do niej Austrii sprawiły, że król Stanisław August Poniatowski postanowił wykorzystać tę sytuację do wzmocnienia swojej władzy i niezależności od Katarzyny II.

W związku z trudną sytuacją polityczną caryca Rosji Katarzyna II wyraziła zgodę na zwołanie Sejmu. Zwołany w 1788 r. Sejm miał zatwierdzić sojusz polsko-rosyjski i włączenie się do wojny z Turcją. Jednak wśród zgromadzonej na Sejmie szlachty zapanowało pragnienie zerwania związków w Rosją.

Konstytucja 3 Maja - obrady i podpisanie dokumentu

Obrady Sejmu Czteroletniego, który przeszedł do historii jako Sejm Wielki, rozpoczęły się w październiku 1788 roku, jednak dopiero latem 1790 roku zajął się on projektem nowej konstytucji autorstwa Ignacego Potockiego, który nawiązywał do ideologii republikańskiej. Uprzednio Sejm wprowadził inne reformy, m.in. zlikwidował Radę Nieustającą i zwiększył liczebność armii z 20 tys. do 100 tys. żołnierzy.

Prace nad projektem ustawy zasadniczej prowadzono na Zamku Królewskim w wąskim gronie, z udziałem m.in. Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ignacego Potockiego, marszałka koronnego Stanisława Małachowskiego, Hugona Kołłątaja i Aleksandra Linowskiego. Prace polegały na tworzeniu kolejnych wersji projektu. Pierwotnie dokumenty były spisywane po francusku, ale ostateczna redakcja została przeprowadzona przez ks. Hugona Kołłątaja w języku polskim.

2 maja 1791 roku w Pałacu Radziwiłłowskim )obecnym prezydenckim) odczytano projekt konstytucji, który poparło ponad 100 posłów i senatorów. Podczas sesji 3 maja 1791 roku, mimo licznych sprzeciwów udało się przeforsować uchwalenie Ustawy Rządowej przez aklamację, a król uroczyście zaprzysiągł konstytucję. "Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę" - powiedział. Głosowanie przyspieszono na wieść o naradzie u ambasadora Rosji Jakowa Bułhakowa, która miała doprowadzić do zatrzymania reformy.

Zamek Królewski był w tym czasie obstawiony przez dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego oddziały garnizonu warszawskiego, tłum zgromadzony na placu wiwatował. Była to druga na świecie i pierwsza w Europie ustawa regulująca organizację władz państwowych, a także prawa i obowiązki obywateli. Obowiązywała jednak zaledwie kilkanaście miesięcy.

Konstytucja 3 Maja - postanowienia

Konstytucja została uchwalona w celu naprawy sytuacji wewnętrznej Rzeczypospolitej, która pogrążała się w kryzysie ustrojowym i gospodarczym. Jedenaście artykułów Konstytucji 3 Maja wprowadzało trójpodział władzy, monarchię dziedziczną, opiekę prawną nad chłopami i mieszczaństwem oraz znosiło liberum veto. Sejm miał być zwoływany co dwa lata, a po upływie ćwierć wieku - czyli w 1819 r. - Sejm nadzwyczajny miał zmienić Konstytucję.

Główne postanowienia Konstytucji 3 Maja to:

Ustanowienie dziedzicznej monarchii konstytucyjnej z monteskiuszowskim trójpodziałem władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą,
Wprowadzenie zasady równości wobec prawa,
Zniesienie liberum veto i wolnej elekcji,
Utworzenie Straży Praw mającej stać na straży przestrzegania konstytucji,
Zwiększenie uprawnień miast i mieszczaństwa.

Konstytucja 3 Maja - skutki

Konstytucja 3 Maja została entuzjastycznie przyjęta przez większość społeczeństwa, jednak spotkała się z negatywną reakcją części magnaterii i szlachty, obawiającej się utraty przywilejów.

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja doprowadziło do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku, w wyniku której Rosja, przy współudziale Prus, dokonała drugiego rozbioru Polski, znosząc postanowienia Konstytucji 3 Maja.

Konstytucja 3 Maja - Świątynia Opatrzności Bożej

Rok po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja Sejm Wielki wciąż obradował, przyjmując kolejne ustawy budujące nowy ustrój.

3 maja 1792 r. król w sąsiedztwie Łazienek wmurował kamień węgielny pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej, mającej być wotum za uchwalenie Konstytucji. W trakcie uroczystości rozszalała się wichura, co przyjęto za złą wróżbę.

W tym samym czasie na kresach Rzeczypospolitej, w miasteczku Targowica zbierali się magnaci dążący wraz z carycą Katarzyną II do obalenia nowego ustroju. Kilka miesięcy później przejęli władzę, unieważniając większość ustaw Sejmu Wielkiego. Był to zarazem moment rozpoczynający ostateczny upadek Rzeczpospolitej. Polska została podbita i przeprowadzono II rozbiór, zaś Konstytucja realnie nie weszła w życie.

Konstytucja 3 Maja stanowiła symbol dążenia do odrodzenia narodowego przez cały okres zaborów. Odniesienia do Konstytucji 3 Maja znajdowały się w Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Nadając w 1815 r. Konstytucję Królestwu Polskiemu sam car Aleksander I sugerował, że odwołuje się do ustawy z 3 maja 1791 r.