Od raju do Wigilii - świąteczne symbole
Dlaczego w Wigilię czekamy na pierwszą gwiazdkę, na stole stawiamy 12 potraw, łamiemy się opłatkiem i śpiewamy kolędy?
Zwyczaje związane z Bożym Narodzeniem, a szczególnie poprzedzającą je Wigilią mają głęboką symbolikę, która swoimi korzeniami sięga nie tylko tradycji chrześcijańskiej, ale także czasów pogańskich.
Wieczerza wigilijna (z łac. vigilia - czuwanie, straż) bierze swój początek prawdopodobnie z obchodów Saturnaliów w starożytnym Rzymie lub nawet ze świętowania przesilenia zimowego w epoce kamiennej.
W kulturze ludowej 24 grudnia rozpoczyna się okres zwany godami, który trwa przez 12 dni, tj. do Trzech Króli. Okres ten charakteryzuje natężenie praktyk magicznych i kontaktów ze światem zmarłych. Wierzono, że w okresie zimowego przesilenia słońca wszystko zaczyna się od początku. Przychodzi nowy rok, który będzie powtórzeniem poprzedniego, a zarazem pierwszego roku stworzenia. Wigilia była w świadomości ludowej powtórzeniem sytuacji z raju, gdzie nie ma różnicy między biednymi a bogatymi, między ludźmi a zwierzętami. Dlatego te ostatnie potrafią tej nocy mówić ludzkim językiem.
Wieczerza wigilijna zachowała również wiele elementów tradycyjnej uczty zaduszkowej, podczas której do stołu zasiadały dusze przodków. Wigilijne potrawy przyrządzano głównie z ziaren zbóż, maku, miodu, grzybów, a więc żywności typowej dla styp pogrzebowych. Puste miejsce przy stole, symbolicznie przeznaczone dla niezapowiedzianego gościa, dawniej zostawiano z myślą o duchach przodków.
Choinka
Choinka symbolizuje rajskie drzewo dobra i zła. W wielu kulturach i religiach zielone gałęzie są symbolem życia, trwania i płodności. Wieszane na choince jabłka również symbolizowały życie, zaś świece - boskie światło.
Zwyczaj ubierania choinki przyszedł do nas z Niemiec na przełomie XVIII i XIX w. Na wsiach - i to niezbyt często - choinka pojawiła się dopiero w latach 20-tych XX wieku i wyparła tradycyjną polską ozdobę, jaką była zawieszona u sufitu podłaźniczka.
Pierwsza gwiazda
Wigilijną wieczerzę rozpoczynamy wraz z ukazaniem się na niebie pierwszej gwiazdy. To symboliczne nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej, oznaczającej narodziny Jezusa, którą na wschodniej stronie nieba ujrzeli Trzej Królowie.
Łamanie się opłatkiem
Tradycja łamania się opłatkiem (opłatek z łać.oblatum- "dar ofiarny") pochodzi od prastarego zwyczaju tzw. eulogiów, jaki zachował się z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Wówczas to na wigilijną mszę przynoszono do kościoła chleb, który poświęcano i którym się dzielono.
Zabierano go też do domów dla chorych czy tych, którzy z różnych powodów nie byli w kościele. Zwyczaj ten zanikł, ale w Polsce przetrwał właśnie w postaci opłatka.
Dzielenie się opłatkiem, czyli bardzo cienkim przaśnym (niekwaszonym) chlebem symbolizuje wspólnotę, pojednanie, przebaczenie i braterstwo.
12 potraw
Liczba 12 potraw wigilijnych nawiązuje do dwunastu apostołów. Jednak 12 wcale nie była wszędzie obowiązkową liczbą dań. Do tradycji wigilijnej należało, aby do stołu zasiadała parzysta liczba osób, bowiem nieparzysta miała wróżyć dla jednego z biesiadników nieszczęście. Najbardziej unikano liczby 13. Trzynaście bierze bowiem swój początek od Ostatniej Wieczerzy, kiedy to jako 13. biesiadnik przybył Judasz Iskariota. Jeżeli ilość biesiadników była nieparzysta, wówczas w bogatszych lub szlacheckich domach zapraszano do stołu kogoś ze służby, a w biedniejszych domach jakiegoś żebraka.
Pasterka
Msza święta odprawiana o północy z 24 na 25 grudnia, czyli pasterka (od łac. pastor - "pasterz") upamiętnia oczekiwanie i modlitwę pasterzy zmierzających do Betlejem oraz hołd złożony przez nich Bożemu Dzieciątku.
Kolędy i kolędnicy
Określenie kolęda wywodzi się od calendae - tak Rzymianie nazywali początek każdego miesiąca. Styczniowe, noworoczne kalendy obchodzili bardzo radośnie, przy śpiewach, składaniu sobie życzeń i obdarowywaniu się prezentami. Kościół katolicki zniósł stary, pogański zwyczaj obchodzenia "kalend", zachowała się jednak tradycja śpiewania pobożnych pieśni, sławiących narodziny Chrystusa, odwiedzanie się w domach, kupowanie świątecznych podarunków.
Nasi kolędnicy w okresie bożonarodzeniowym chodzili po wsiach od domu do domu z życzeniami pomyślności w Nowym Roku. Zwyczaj (zachowany jeszcze obecnie w niektórych regionach) obchodzony był od Wigilii (lub drugiego dnia świąt) do Trzech Króli, a zdarzało się, że dodatkowo w zapusty i ostatki.
