Nazistowskie zbrodniarki wojenne: Jak stały się bestiami?
Z młodych, pełnych wdzięku 20-letnich kobiet, zamieniały się w bestie. Prawie wszystkie były niewykształconymi, prostymi dziewczętami. Wybierały pracę w obozach koncentracyjnych, bo była lepiej płatna i zapewniała szybki awans.
Angażowały się w swoje obowiązki, zyskując wśród zastraszanych więźniów przydomki, takie jak "kobyła z Majdanka", "krwawa Brygida", "kobieta z psami" czy "suka z Buchenwaldu". Biły do krwi, szczuły psami, tratowały na śmierć, zabijały z zimną krwią.
Gdy czyta się historie tych kobiet, można odnieść wrażenie, że charakter pracy, do której tak chętnie się zgłaszały, odgrywał rolę drugoplanową. Na pierwszym miejscu były wysokie zarobki. Być może ochotniczki nie zdawały sobie sprawy z tego, że oto stają się katami. Ale nawet jeśli początkowo tak było, szybko, bez żadnych skrupułów, potrafiły wtopić się w obozową machinę zbrodni.
Miała wykonany ze stali i plecionego celofanu, wysadzany perłami pejcz. W polowaniu na więźniów towarzyszyły jej tresowane i wygłodzone psy. "Miała niebieskie duże oczy, ciemne brwi, ładnie zarysowane w łuk, rzęsy ciemne, długie, cerę bardzo ładną, jasną, pięknie osadzoną szyję. Głos miły, niski, nogi śliczne, stopy drobne" - zeznała Stanisława Rachwałowa, więzień obozu Auschwitz-Birkenau nr 26281.
Irma katowała ofiary bez opamiętania. Była jedną z najokrutniejszych strażniczek. Lesbijka. Lubiła młode, ładne dziewczęta. Szczególnie Polki.
Praca w mleczarni, sklepie i sanatorium dla żołnierzy SS - tak zaczęła się kariera 14-letniej wówczas Irmy Grese, która po śmierci matki opuściła dom i zaczęła żyć na własny rachunek. Nie udało jej się zdobyć wykształcenia, nie zdała egzaminu dla pielęgniarek. Gdy skończyła 18 lat, otrzymała skierowanie z urzędu pracy na szkolenie dla strażniczek obozu w Ravensbrück. Ten egzamin udało jej się zdać.
Sama poprosiła o pracę w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau. Najpierw na stanowisku telefonistki, później nadzorczyni karnej kompanii kobiecej, by wreszcie zdobyć wymarzony awans na SS-Oberaufseherin (zastępczyni głównej nadzorczyni obozu kobiecego w Brzezince). Towarzyszyła Josefowi Mengele w przeprowadzanych w obozie selekcjach.
W obozie była nazywana "piękną bestią". Miała romans z Josefem Kramerem i Marią Mandl. Utrzymywała intymne stosunki z więźniarkami i więźniami. Podobno w jej mieszkaniu znaleziono abażury wykonane ze skóry trzech więźniarek.
Podczas procesu zeznała, że biła nagich Żydów idących do komór. Tych, którzy próbowali uciekać. Podobno nie wiedziała, dokąd idą, a jej zadaniem było jedynie pilnowanie porządku.
"Szybciej, miejmy to już za sobą" - powiedziała do kata, który miał ją powiesić. Taką decyzję podjął sąd podczas procesu w Bergen-Belsen. Nie przyznała się wtedy do winy. Chowano ją dwa razy - na cmentarzu więziennym i na cmentarzu miejskim. Później zlikwidowano jej grób, ponieważ interesowało się nim zbyt wielu neonazistów.
Kat Pierrepoint w swojej biografii opisuje, co wydarzyło się przed egzekucją. "Irma Grese wyszła z celi i szła w naszym kierunku, cały czas się śmiejąc. Wydawała się tak sympatyczną osobą, że każdy chciałby ją poznać. Odpowiedziała na pytania O'Neila, ale kiedy zapytał ją o wiek, zamyśliła się i uśmiechnęła. Zorientowałem się, że obydwoje się do niej uśmiechamy. Pytanie o wiek zawsze wprawia kobiety w zakłopotanie. W końcu powiedziała, że 21. Odpowiedź była poprawna. O'Neil poprosił ją, żeby weszła na wagę".
W brytyjskich więzieniach za ważenie skazanych przed egzekucją odpowiadają sanitariusze i strażnicy więzienni. Tym razem musiał to zrobić Pierrepoint i O'Neil.
Wybierała więźniów z nietuzinkowymi tatuażami, a następnie nakazywała wykonywanie ze zdobionych w ten sposób fragmentów skóry galanterii: eleganckich rękawiczek, oryginalnych torebek i ozdobnych abażurów. Nazywano ją "suką (lub wiedźmą) z Buchenwaldu", "Ilsą-Abażur".
Wiodła sielankowe życie u boku swojego męża - oficera SS, Karla Kocha, z którym mieszkała w obozie KZ Buchenwald. MAłżonkowie biesiadowali przy stole zdobionym spreparowanymi czaszkami ludzkimi. Tam, w obozie, urodziły się ich dzieci: Artwin, Gisela i Gudrun. Najmłodsze dziecko zmarło po trzech miesiącach na skutek nieprawidłowego odżywiania. Sielanka nie trwała długo. Żona miała romans z naczelnym obozowym lekarzem - Waldemarem Hovenem, a później z Hermannem Florstedtem.
W 1941 roku przydzielono jej zaszczytną funkcję SS-Oberaufseherin - głównej nadzorczyni obozu kobiecego. W okrutny sposób torturowała więźniów. Zmuszała ich między innymi do gwałtów na współwięźniarkach.
Dwa lata później małżeństwo Kochów wpadło w ręce SS. Zarzut: korupcja i potrójne morderstwo. Nie było dowodów na to, że Ilse pomagała w defraudacji kosztowności należących do więźniów. Wyszła z tego cało, mąż zapłacił życiem. Na dożywocie została skazana dopiero w 1947 roku, w procesie buchenwaldzkim w Dachau. Okazało się jednak, że w więzieniu zaszła w ciążę, dzięki której skrócono jej dożywocie do 4 lat. Synowi nigdy nie pozwolono zobaczyć matki.
Zobacz materiał z pierwszego procesu załogi Bergen-Belsen:
W 1949 roku - dzięki licznym protestom - została oskarżona o morderstwa i znęcanie się nad więźniami. Nie udowodniono jej wyrobu galanterii z ludzkiej skóry. W 1951 roku została ponownie skazana na dożywocie. Cały czas odwoływała się od wyroku. Bezskutecznie. Wyręczyła wymiar sprawiedliwości i powiesiła się w swojej celi na prześcieradle w 1967 roku.
Po ukończeniu szkoły wyemigrowała w celach zarobkowych do Holandii i Anglii. Po powrocie do Niemiec nie udało jej się dostać do szkoły pielęgniarskiej, więc została skierowana do fabryki amunicji w Berlinie. Zarabiała mało i to skłoniło ją do zgłoszenia się na stanowisko SS-Aufseherin (nadzorczyni) do obozu Ravensbrück. Pracę dostała w 1939 roku, później nastąpił szybki awans. Po dwóch latach kierowała już magazynem z odzieżą.
Gdy w 1942 roku przeniesiono ją do obozu w Majdanku, ujawniły się jej sadystyczne skłonności. Nazywana przez więźniarki "kobyłą" lub "tratującą klaczą", zadeptała na śmierć wiele kobiet. Budziła przerażenie wśród więźniów. W Majdanku awansowała ze stanowiska kierowniczki kancelarii obozu i asystentki SS-Lagerführerin na raportową (Raportführerin), a później zastępczynię starszej nadzorczyni. Za zaangażowanie w pracę otrzymała Wojenny Krzyż Zasługi Drugiej Klasy.
Gdy zlikwidowano obóz na Majdanku wróciła do Ravensbrück - na stanowisko kierowniczki podobozu w Genthin. W maju 1945 roku uciekła przed nadciągającą Armią Czerwoną do Austrii. Rok później aresztowano ją i po dwóch latach internowania skazano na trzy lata więzienia o zaostrzonym rygorze. Ale z więzienia wyszła po roku, ponieważ zaliczono jej dwa lata aresztu tymczasowego.
Minęło osiem lat i wyjechała do USA z amerykańskim żołnierzem, swoim przyszłym mężem. Nigdy nie opowiadała mu o pracy w obozach. Żyła spokojnie w Nowym Jorku. W 1963 roku uzyskała obywatelstwo , ale rok później wyśledził ją Szymon Wiesenthal. Dopiero w 1971 roku udało się odebrać jej obywatelstwo USA. Została bezpaństwowcem. Dwa lata później została aresztowana, a amerykańskie władze wydały ją Republice Federalnej Niemiec.
Gdy w czasie trzeciego procesu załogi Majdanka oskarżano ją o współudział w morderstwie 1181 osób i pomoc przy mordowaniu 705 osób, nie wykazała skruchy. Tłumaczyła się, że była jedynie "małym trybem w gigantycznej machinie". Plotka głosi, że w czasie procesu rozwiązywała krzyżówkę.
W 1976 roku wyszła z więzienia za kaucją, ale dwa lata później ponownie tam wróciła, ponieważ zastraszała świadka. Nie przyznała się do winy, mówiąc: "Nie zabiłam żadnego człowieka". Sąd stwierdził inaczej. Dostała dożywocie za współudział w zamordowaniu 1000 więźniów, selekcję i zamordowanie 80 więźniów, pomoc w zamordowaniu 102 osób i Akcję Dzieci ( Kinderaktion - przebywanie dzieci w obozie miało charakter czasowy; między majem a sierpniem 1943 r. zorganizowano trzy akcje mordowania dzieci w komorach gazowych). Sąd uznał jej winę jedynie w trzech z dziewięciu przypadków. Na udowodnienie pozostałych zabrakło dowodów. Nie udało się doprowadzić kary do końca. Skazana zachorowała na cukrzycę, która dała jej wolność. Zmarła dopiero w 1999 roku.
Przypuszczano, że Braunsteiner mogła być pierwowzorem bohaterki powieści Bernharda Schlinka "Lektor", na podstawie której nakręcono później film z Kate Winslet w roli byłej nazistowskiej strażniczki. Autor stanowczo zaprzeczył, jakoby postać Hanny wzorował na osobie nadzorczyni z Majdanka.
Zobacz zwiastun filmu "Lektor":
Sama zgłosiła się do SS. Skusiły ją zarobki. "Karierę" kata zaczęła od Lichtenburga w Saksonii, pod skrzydłami Oberaufseherin Jane Bernigau. Później na trzy lata trafiła do obozu kobiecego w Ravensbrück, a w marcu 1942 roku do Auschwitz I. Wszędzie, gdzie szła, towarzyszyły jej psy. Stąd przydomek "kobieta z psami". Szczuła nimi więźniów.
Po ośmiu miesiącach awansowała na stanowisko nadzorczyni w obozie zagłady Birkenau. Tam swoje umiejętności "rozwijała" pod czujnym okiem trzech żelaznych dam: Margot Drechsel, Marii Mandel i Irmy Grese. Później trafiła jeszcze do podobozu Hindenburg, Ravensbrück i obozu Bergen-Belsen. Tam została pojmana przez Brytyjczyków. Za zbrodnie spotkała ją zasłużona kara. Powiesił ją 13 grudnia 1945 roku brytyjski kat - Albert Pierrepoint, który tego samego dnia zakładał jeszcze pętle na szyjach Irmy Grese i Elisabeth Volkenrath.
Jej historia zaczyna się jakby od końca. Najpierw sama zostaje uwięziona w żeńskim obozie Ravensbrück. Ratuje ją zawód pielęgniarki, dzięki któremu zostaje mianowana więźniarką funkcyjną. Została także główną asystentką zbrodniczego lekarza - Rolfa Rosenthala. I jego kochanką. Wspólnie eksperymentowali na więźniarkach obozu. Także niemowlęta trafiały w jej ręce. Wszystkie dusiła.
Brytyjski Trybunał Wojskowy w Hamburgu skazał ją w 1948 roku (czwarty proces oprawców z Ravensbrück) na karę śmierci. Później - jak to było w przypadku wielu zbrodniarek - karę zamieniono na dożywocie, które trwało do 1955 roku, kiedy po siedmiu latach opuściła więzienie.
Po szkoleniu w 1944 roku, które przeszła w obozie Ravensbrück, trafiła jako Aufseherin do obozu Dachau. W swojej "karierze" zaliczyła podobozy Munich Agfa Camera-Werke, Hennigsdorf, Wittenberg i Haselhorst. W tym samym roku działała jeszcze w podobozie Flossenbürga w Helmbrechts, gdzie budziła przerażenie wśród więźniarek.
Słynęła z nieludzkiego maltretowania kobiet. Zakatowała na śmierć kilka więźniarek podczas marszu śmierci do Flossenbürga w Zwodau (Czechosłowacja). Podczas ewakuacji obozu, którą zarządzono w związku ze zbliżaniem się wojsk amerykańskich, udało jej się uciec - razem z innymi strażniczkami wmieszała się w tłum. W 1947 roku została złapana i skazana przez sąd w Pradze na karę śmierci. Wyrok wykonano.
Zawód: pielęgniarka. Po przeszkoleniu, w wieku 21 lat, rozpoczęła swoją "karierę" obozową. Najpierw Ravensbrück, później Majdanek, Płaszów i Auschwitz-Birkenau.
Ale to w Majdanku budziła grozę wśród więźniów. Biła do momentu, aż zobaczyła, że leje się krew. Stąd przydomek "krwawa Brygida". Szczuła psami bezbronne osoby, wybierała najsłabszych do komór gazowych. W Auschwitz także nie oszczędzała więźniów, choć wszystko zależało od jej humoru. Podobno bywała normalną strażniczką. O ile da się w tym kontekście użyć takiego słowa.
W Pierwszym Procesie Oświęcimskim została skazana tylko na 15 lat. Trybunał wziął pod uwagę działalność w Auschwitz. A to w Majdanku popełniła najwięcej zbrodni. Odsiedziała tylko 10 lat.
W 1975 r. ponownie stanęła przed sądem. Tym razem w Düsseldorfie, na procesie zbrodniarzy z Majdanka. Dostała 12 lat.
Zawód: kelnerka. Przekwalifikowana na kata. Rok 1940. Szkolenie w obozie Ravensbrück pod czujnym okiem Marii Mandel. Niedługo potem pozycja Rapportaufseherin. Zakres obowiązków: liczenie kobiet w czasie raportu i rozdzielanie kar. Później szybki awans. W Auschwitz SS-Aufseherin w Bekleidungskammer i SS-Rapportführerin.
W październiku 1942 roku przeniesiono ją do nowego obozu: KZ Auschwitz II - Birkenau. Oddelegowano tam również Marię Mandel. I znowu awans - na stanowisko Erstaufseherin. Awans "zasłużony". Zauważono jej "oddanie" w pracy. Maltretowała podległe więźniarki i brała udział w selekcjach do komór gazowych. Za swoje "osiągnięcia" została odznaczona przez hitlerowskie władze Krzyżem Zasługi Wojennej (Kriegsverdienstmedaille).
Jej "kariera" została nagle przerwana. W jednym z podobozów Dachau, do którego trafiła wraz z Marią Mandel, została zdegradowana do funkcji SS-Aufseherin. Nie wiadomo, z jakiego powodu. Pod koniec kwietnia w 1945 roku uciekła, ale w sierpniu trafiła w ręce Amerykanów. Później było przesłuchanie w obozie internowania i proces w Polsce. Na ławie oskarżonych w Pierwszym Procesie Oświęcimskim zasiadła obok swojej wieloletniej przełożonej - Marii Mandel, a także Alice Orlowski, Luise Helene Elisabeth Danz i Hildegard Lächert.
W więzieniu spotkała swoją ofiarę z obozu w Auschwitz - Stanisławę Rachwałową, która siedziała w sąsiedniej celi za powojenną działalność opozycyjną. Oprawczyni i ofiara musiały korzystać z jednej łazienki.
Za nieludzkie traktowanie więźniarek i przeprowadzanie selekcji Brandl została w grudniu 1947 roku skazana na karę śmierci. Therese Brandl stracono razem z Marią Mandel w styczniu 1948 roku. Ciała 21 skazanych zostały przekazane Instytutowi Anatomii Uniwersytetu w Krakowie jako materiał poglądowy.
Else Lieschen Frida Ehrich - Cruella z Majdanka
Najpierw pracowała w rzeźni. W 1940 r. zgłosiła się na ochotnika do KZ Ravensbrück. Na stanowisko SS-Aufseherin, potem SS-Rapportführerin. W 1942 r. została przeniesiona do Majdanka, gdzie z funkcji SS-Aufseherin awansowała na SS-Oberaufseherin. Kilkadziesiąt zamordowanych kobiet i dzieci - to wynik pracy najokrutniejszej nadzorczyni Majdanka, która była obecna przy wszystkich selekcjach do komór gazowych i egzekucjach.
W maltretowaniu więźniarek i ich dzieci pomagała jej Hermine Braunsteiner. Później "pracowała" jeszcze w KZ Kraków-Płaszów i KZ Neuengamme. Po wojnie trafiła do jednej celi z Marią Mandel w obozie dla przestępców wojennych w Dachau. Wydano ją władzom polskim. W 1948 r. została skazana na karę śmierci. Prosiła Bolesława Bieruta - ówczesnego prezydenta Polski - o ułaskawienie. Argumentowała, że ma małego syna. Bierut odrzucił prośbę.
Erika Flocken - pani doktor śmierć
Jedna z niewielu wykształconych zbrodniarek nazistowskich - doktor medycyny. W latach 1944-1945 pełniła funkcję naczelnej lekarki obozowej podobozu Mühldorf (część Dachau). Zakazała podawania więźniom leków. Do obozowych szpitali dopuszczała tylko niektórych chorych. Te zaległości nadrabiała selekcją więźniów. Wskazywała tych, którzy później byli zagazowywani w Auschwitz-Birkenau.
Za wojenne zbrodnie i zbrodnie przeciw ludzkości amerykański Trybunał Wojskowy w Dachau skazał ją na śmierć przez powieszenie. W akcie łaski karę tę zamieniono na dożywocie. A w drugim "akcie łaski" została wypuszczona z więzienia w 1957 roku.
Po dość nieudanym rozdziale w życiu prywatnym, który zakończył się rozwodem, pracowała w berlińskiej fabryce samolotów. W 1942 r. zgłosiła się na szkolenie do obozu Ravensbrück. Dostała tam posadę SS-Aufseherin. Rok później przeniesiono ją do Auschwitz-Birkenau, dokładnie do Brzezinki.
Słynęła z okrucieństwa. Maltretowała więźniarki biczem. Często brała udział w selekcjach do komór gazowych. Była strażniczką podczas marszu śmierci do Wodzisławia Śląskiego. Później wróciła do Ravensbrück, gdzie mogła dać upust swoim sadystycznym upodobaniom.
W czerwcu 1945 r. została aresztowana i przekazana władzom polskim. Po długim śledztwie, w 1948 r. rozpoczął się jej proces przed krakowskim sądem. Za swoje zbrodnie została skazana na karę śmieci. Powieszono ją w więzieniu przy ul. Montelupich, a ciało dostał Uniwersytet Jagielloński dla celów naukowych.
Herta Oberheuser - pani od aborcji
Studiowała medycynę w Bonn i Düsseldorfie. Po zdaniu egzaminów końcowych pracowała w Instytucie Fizjologii w Bonn, a później Klinice Dermatologicznej w Dusseldorfie. Ze względu na chorobę ojca, starała się o lepiej płatną pracę. SS szukało wtedy lekarki do obozu koło Berlina. Skierowano ją do Ravensbrück na stanowisko lekarza obozowego. Tam w brutalny sposób eksperymentowała na więźniarkach. Razem z lekarzami: Walterem Sonntagiem, Gerhardem Schiedlauskym, Karlem Gebhardtem.
Na wyczerpanych kobietach badano funkcje życiowe w ekstremalnych warunkach. Zadawano im rany różnymi przedmiotami. Wprowadzano do ran szkło, drzazgi i inne ciała obce. Dawano dożylne zastrzyki z benzyny. Wywoływano przymusowe poronienia w ósmym miesiącu ciąży. Praktykowano też aborcję przez bicie. Oberheuser broniła się później przed sądem, że udział więźniów w eksperymentach dawał im szansę na przeżycie obozu. "Jako kobieta zrobiłam wszystko, co mogłam, w mym trudnym położeniu" - zeznała.
Przez ostatnie dwa lata wojny pracowała w sanatorium SS jako asystentka.
W pierwszym procesie norymberskim, w 1947 r., została skazana na 20 lat pozbawienia wolności. Trzy lata później karę zmniejszono o połowę, a rok później wypuszczono ją na wolność za "dobre sprawowanie".
Wtedy rozpoczęła pracę jako pediatra w Stocksee i jako lekarz w katolickim sanatorium w Plön. Ale została rozpoznana przez byłe więźniarki z Ravensbrück. Straciła pracę w sanatorium. Rozpoczęto starania o pozbawienie jej prawa do wykonywania zawodu. Straciła je dopiero pod koniec 1960 roku. Zmarła w roku 1978.
W 1944 r. trafiła do obozu koncentracyjnego SK-III Stutthof jako strażniczka. Później do podobozu Bromberg-Ost i od stycznia 1945 do SK-III Stutthof.
Polewała zimną wodą rozebrane do naga kobiety, które musiały stać na śniegu przy bardzo niskich temperaturach. Zamordowała wielu więźniów podczas ewakuacji do Lauenburga.
Po wojnie trafiła jej się ciepła posada na poczcie. Ale niedługo potem została aresztowana i w 1946 roku skazana na śmierć. Publicznie powieszona.
Zmarła niedawno, w 2008 r. Od 1941 r. pracowała jako strażniczka w obozach Ravensbrück i Majdanku. Więźniarki poznały ją jako jedną z najbardziej sadystycznych strażniczek. Mimo to po zakończeniu wojny spokojnie wyprowadziła się do Wiednia. Była objęta programem pomocy dla nazistowskich przestępców. Dzięki legalnej niemieckiej organizacji Cicha Pomoc. Gdyby nie śledztwo Centrum Szymona Wiesenthala, jej przeszłość zostałaby zapewne zapomniana.
Dopiero w 1973 roku sprawa Wallish trafiła do austriackiej prokuratury. Ta jednak umorzyła postępowanie, ponieważ zbrodnie nazistowskie objęto przedawnieniem, a dowodów morderstw nie znaleziono. Po 33 latach sprawa wróciła na wokandę. Tym razem w Polsce. Te działania zmusiły austriacką prokuraturę do wszczęcia kolejnego śledztwa. Wallish wyprzedziła wymiar sprawiedliwości. Zmarła w 2008 roku, przerywając tym samym opieszałe działania austriackiej prokuratury.
Wallish nie jest ostatnim nazwiskiem na liście nazistowskich zbrodniarek wojennych. Za nią jest jeszcze wiele kobiet. Z "uboższymi" życiorysami, mniej makabrycznymi detalami i niższymi wyrokami. I nie wynika to z tego, że były bardziej ludzkie wobec więźniów. Wiele z nich ma również na koncie morderstwa. Erice Bergmann (strażniczce z Ravensbrück i Flossenbürg) udowodniono zabicie sześciu osób. Wyszła na wolność w 1991 roku.
Ilse Forster (KZ Bergen-Belsen) miała w swoim dorobku "jedynie" bicie, maltretowanie i poniżanie więźniów. Krótko należała do SS, więc za zbrodnie popełnione w obozie dostała tylko 10 lat. Wyszła z więzienia przed terminem. Jej dalsze losy są nieznane.
Margarete Mewes mieszkała w domku nad jeziorem. Z widokiem na obóz koncentracyjny Ravensbrück. Tam znalazła pracę. Na noc wracała do domu. Za maltretowanie więźniarek została skazana na 10 lat. Wyszła już po 5 latach.
Ida Schreiter jest jedną ze strażniczek, na temat której zachowało się niewiele informacji. Wiadomo, że za zbrodnie popełnione w obozie kobiecym w Ravensbrück została skazana na karę śmierci. Powieszono ją w 1948 roku.
Eugenia von Skene trafiła do obozu Ravensbrück jako więźniarka. Za rzekome szpiegostwo na rzecz Wielkiej Brytanii. Potem została wybrana na kapo. Nadużywała swojej władzy w brutalny sposób. Po wojnie skazana na 10 lat więzienia, wyszła na wolność w 1951 roku.
Elisabeth Volkenrath pracowała w obozach Auschwitz-Birkenau i Bergen-Belsen. Biła i poniżała więźniów, uczestniczyła w selekcjach. Nadzorowała egzekucje. Za popełnione zbrodnie została skazana na śmierć. Powieszono ją w tym samym dniu co Johanna Bormann i Irma Gresa.
* * *
20 historii kobiet, które dla lepszych zarobków wysłały swoje sumienia do komór gazowych. Razem z tysiącami więźniów obozów koncentracyjnych.
ŹRÓDŁA:
http://www.ess.uwe.ac.uk/WCC/belsen5.htm
http://www.capitalpunishmentuk.org/
http://www.bergenbelsen.co.uk
http://www.auschwitz.org.pl/
http://www.majdanek.com.pl
W tekście zostały również wykorzystane daty i fakty ze strony http://pl.wikipedia.org.
