Motyw zdrady - w powieści został scharakteryzowany motyw zdrady Janusza Radziwiłła. Według Henryka Sienkiewicza podstawowe znaczenie miała tu osobista pycha i marzenia o tronie. To pchnęło ów bohatera do tak haniebnego czynu. Henryk Sienkiewicz pominął tu inne okoliczności zmuszające do podjęcia tej gry politycznej, choćby konieczności poszukiwania jakichś rozwiązań wobec jednoczesnych zagrożeń ze strony Rosji i Szwedów.
Motyw podróży - to główny motyw drugiej części "Trylogii" Henryka Sienkiewicza. Kmicic podczas podróży poznaje wielu ludzi i przeżywa różnorodne przygody, stając się między innymi obrońcą klasztoru na Jasnej Górze czy też uczestnikiem bitwy ze Szwedami w wąwozie. Podróżowanie to poszerza panoramę społeczną w powieści, ale również umożliwia nam przyjrzenie się wielu wydarzeniom historycznym. Jest to dosłowne znaczenie podróżowania w utworze. Ów motyw jest tu również rozumiany metaforycznie, przenośnie. Andrzej cały czas szuka swej drogi, a w momencie zderzenia własnych poglądów z twardą rzeczywistością potrafi wysnuć odpowiednie refleksje.
Jego wędrówka ma na celu znalezienie odpowiedniej drogi, zdobycia miłości Oleńki oraz na nowo jej szacunku. W czasie swej wędrówki musi naprawić błędy, które popełnił. Bohater wędruje po zakamarkach swojej duszy.
Motyw trójkąta miłosnego - w powieści pojawia się klasyczny trójkąt miłosny. W rolach głównych ów motywu występują Kmicic, Aleksandra Billewiczówna oraz Bogusław Radziwiłł. Oleńka kocha ponad wszystko pana Andrzeja, oczywiście z wzajemnością. Jest to prawdziwe i szczere uczucie. Pojawia się osoba trzecia - Bogusław, który stara się o względy dziewczyny. Ta natomiast pozostaje wierna Kmicicowi. Radziwiłł okazuje się człowiekiem pełnym honoru i potrafi się wycofać w odpowiednim momencie, a nawet zaprzyjaźnia się ze swoim rywalem. W dwóch pozostałych częściach "Trylogii" trójkąt dotyczył Jana Skrzetuskiego, Heleny oraz Bohuna ("Ogniem i mieczem") oraz Michała Wołodyjowskiego, Basi i Azji ("Pan Wołodyjowski").
Motyw przebrania - główny bohater w drodze na Śląsk do króla Jana Kazimierza przebiera się w stroje chłopów. Walczy w obronie ojczyzny jako Babinicz i tu także pojawia się motyw przebrania. Tereny są zajęte przez Szwedów. To właśnie zmusza Kmicica do podróżowania w różnorodnych strojach, aby nie został rozpoznany.
Motyw przemiany duchowej - ulega jej chorąży orszański Andrzej Kmicic. Jego dzieje to przejście przez kolejne etapy przemiany. Najpierw był awanturnikiem lubiącym dobrą zabawę, następnie dopuścił się zdrady, zupełnie nieświadomy tego, aż wreszcie został patriotą. Stał się prawy, wierny królowi. Wybrał walkę w obronie ojczyzny, pomimo miłosnego krzyku serca. Kmicic wygrał walkę ze starymi przyzwyczajeniami i posłuchał rozsądku. Dzięki temu odniósł najważniejsze zwycięstwo w życiu.
Motyw porwania - w powieści mamy do czynienia z wieloma porwaniami, ale najważniejszy z nich to porwanie Oleńki przez Kmicica. Po dziewczynę przybywa Wołodyjowski. Między mężczyznami dochodzi do pojedynku. Walczą o względy kobiety.
Motyw pojedynków - mają niewątpliwie rodowód homerycki. Stanowią podstawową próbę sił dla bohaterów. Utwór dotyczy realiów życia rycerzy w XVII - wiecznej Polsce. To sprawia, iż pojedynków jest sporo.
Niektóre z nich są honorowe (Kmicic kontra Wołodyjowski czy Bogusław Radziwiłł), inne z kolei zupełnie niezgodne z kodeksem prawego żołnierza, a nawet pozbawione wszelkich zasad (Bogusław Radziwiłł kontra Roch Kowalski). Warto dodać, iż przeciwnicy obdarzeni są niezwykłymi zdolnościami.
W opisie walk narrator dba o realizm szczegółów. Ważny jest wygląd broni, strojów, opis ruchów.
Motyw listu - korespondencja powodowała wiele powikłań, konfliktów i nieporozumień, gdy wpadała w niepowołane ręce. Potrafiła też ratować życie, czego przykładem jest przechwycenie listów Janusza Radziwiłła przez Zagłobę na chwilę przed osądzeniem Kmicica.
Tajemnicze motywy baśniowe - występują podczas obrony klasztoru na Jasnej Górze. Pod wpływem bohaterskiego zrywu obrońców klasztoru , który okazał się arką ocalenia, Kmicic odrodził się moralnie, stanął u boku króla. Król natomiast i kościół to ośrodki budujące narodową pomyślność. Częstochowa staje się ostoją, arką, a Jan Kazimierz baśniowym władcą, który potrafi ocalić swój naród.
Żywioł baśniowy jest tu bardzo wyraźny. Bohaterowie dzielą się na dobrych i złych. Ostatecznie zwycięża właśnie dobro. To ono zostaje nagrodzone. Kmicic jest tego doskonałym przykładem. Niektórzy bohaterowie posiadają wręcz nadludzkie cechy. Wołodyjowski, nawet z najgorszej opresji zawsze wychodzi cało. Dla wielu osób Babinicz okazuje się Kmicicem, a więc kimś innym. Jest to także chwyt baśniowy. Jan Kazimierz i Maria Ludwika są również ustylizowani baśniowo. Władca jest niezwykle mądry i dobry, podejmuje wysiłek odzyskania kraju, który utracił z powodu błędów swoich poddanych. Ci z kolei zdają sobie sprawę z negatywnych skutków swoich czynów i stają po stronie króla.
Zygmunt Szweykowski określił całą "Trylogię" "jako baśń na tle dziejowym".
Motyw westernu - w powieści występują pewne podobieństwa do ów gatunku, jakim jest western czy powieść przygodowa. Obdarzony niezwykłymi zdolnościami bohater walczy ze złem. Jego przeciwnik nie przestrzega reguł ani żadnych zasad i właśnie z tego powodu jest szczególnie groźny. Mowa tu oczywiście o Kmicicu i Bogusławie, o ich konflikcie. Przy okazji pojawia się motyw zemsty za przyjaciół, który jest charakterystyczny dla tego gatunku. Zwycięża bohater pozytywny, którego życie wypełniały pojedynki, liczne podróże i przygody.
