W sądownictwie i prokuraturze nie przeprowadzono lustracji i to jest grzech pierworodny. Dziś sędzia, zamiast bezstronnie dochodzić do prawdy, często bada, która ze stron jest silniejsza, lepiej ustosunkowana i wedle tego wydaje wyrok. Czy słabość wymiaru sprawiedliwości nie jest jedną z największych porażek tego dwudziestolecia? Nie zgodziłbym się z generalnym stwierdzeniem, że sędziowie badają kto jest bardziej ustosunkowany. Ale nie powiem, że sądy nie są podatne na różnego rodzaju wpływy, że nie zdarza się korupcja. Gdybym miał powiedzieć, co najbardziej nie udało się w tym dwudziestoleciu to wskazałbym, bez żadnych wątpliwości, na legislację i wymiar sprawiedliwości. Najgorsze przykłady: FOZZ, oskarżenia wobec Romana Kluski, sprawa Rywina czy Olewnika to tylko wierzchołek góry lodowej. Sprawa ministra Czumy o odszkodowanie, słuszne czy nie, skończyła się po 12 latach! Niedawno umarł psycholog Samson - ani skazany, ani uniewinniony, bo wymiar sprawiedliwości nie potrafił go osądzić. Akt oskarżenia po zawaleniu się hali widowiskowej w Katowicach wniesiono dopiero teraz - po trzech latach! To wszystko świadczy o całkowitej niewydolności wymiaru sprawiedliwości, który jest przecież od tego, by rozstrzygał spory, wymierzał sprawiedliwość. Obywatel powinien czuć, że żyje w państwie prawa i pod opieką sprawiedliwego prawa. Po 20 latach jesteśmy na początku drogi, jeśli chodzi o reformę wymiaru sprawiedliwości i procesu stanowienia prawa. W tym czasie wydano blisko 3 tys. ustaw, prawie 21 tys. rozporządzeń wykonawczych i 6 tys. aktów ministerialnych - w sumie ok. 30 tys. aktów prawnych. Czy to znaczy, że rzeczywiście tak intensywnie pracujemy nad zbliżeniem się do ideału państwa prawa? Sądzę, że przez to właśnie się oddalamy. Zwłaszcza że większość ustaw to akty nowelizacyjne, czyli poprawiające wcześniejsze. To oznacza, że ustawodawca źle pracuje. Nowelizacji niektórych ważnych ustaw dokonuje się, nim pierwotne zdążą wejść w życie. Wielość nowelizacji świadczy o tym, że system tworzenia prawa jest patologiczny, niezborny, że wymaga zasadniczej reformy. Sąd Najwyższy w sprawozdaniu za 2008 rok napisał, że ma coraz większe problemy z interpretacją prawa, które jest niejasne i sprzeczne wewnętrznie. Naszym celem musi być budowa silnego państwa prawa. W jego ramach obywatel powinien mieć zapewnione bezpieczeństwo i pomoc instytucji. Kluczem do takiego państwa jest proces stanowienia prawa i wymiar sprawiedliwości, a te dwie funkcje wołają o pomstę do nieba. Ludzie nie wierzą, że mogą wygrać przed sądem np. z dużym towarzystwem ubezpieczeniowym. Czy nie jest tak, że Polacy tracą wiarę w siłę trzeciej władzy? Ależ oczywiście, że tak. Zaufanie do policji jest stosunkowo wysokie, ale kiedy respondentów pyta się, czy w określonej sytuacji zwróciliby się z prośbą o interwencję, odpowiedzi prowadzą do absolutnie odmiennych wniosków. Polacy nie zwracają się dlatego, że uważają, iż i tak nie otrzymają pomocy. Nie mają poczucia, że mogą liczyć na instytucje państwa, że żyją pod opieką sprawiedliwego prawa. Stanowienie prawa jest rolą władzy wykonawczej i ustawodawczej. Dlaczego kolejne rządy, parlamenty sobie z tym nie radziły? Mnogość prawa sama w sobie dowodzi tego, że prawo nie jest dobre, właściwie stanowione. Częste nowelizacje wskazują, że nie ma w tym żadnej metody ani planu. Doszło do utożsamienia rządzenia, czyli zmiany rzeczywistości na lepszą, ze stanowieniem przepisów. Często wydaje się przepisy, które mają charakter symboliczny, żeby nie powiedzieć polityczny. To znaczy takie, które zdaniem rządzących odpowiadają na pewne zapotrzebowanie. Po ich uchwaleniu uważa się sprawę za załatwioną. Często zdarza się, że przepisy nie mają rozporządzeń wykonawczych. A to oznacza, że ci, którzy je wydali, przestali się interesować czy one właściwie funkcjonują. Jeśli ustawa nie spełnia swojej roli, myśli się o wydaniu nowych przepisów, bez zbadania czy nie wystarczyłoby tylko coś zmienić w zakresie wykonania pierwotnych. Sejm stał się fabryką, która ciągle wydaje nowe ustawy. Najważniejszym powodem nadmiaru regulacji jest to, że państwo w Polsce chce wszystko urządzać. A państwo nie jest od tego, by wszystko za obywateli załatwić. Do tego dochodzi pozytywistyczne podejście do prawa, które przyjmuje, że prawem jest jedynie to, co zostało w odpowiedniej formie przez kompetentny organ uchwalone i znalazło się w dzienniku ustaw. A przecież istnieje wiele sposobów relacji między ludźmi, których nie trzeba regulować. W Polsce kodyfikuje się dziesiątki rzeczy, ale nawet ci, którzy wydali regulacje ich nie stosują. Kultura prawa pozytywistycznego, interwencjonizmu państwowego i europejskich regulacji doprowadza nas do tego, że żyjemy w gąszczu przepisów, które niekoniecznie znamy, bo też ciągle są nowelizowane. Tomy dzienników ustaw rosną. Niektórzy uważają, że to w interesie prawników, którzy tworzą mnogie specjalizacje, bo obywatel nie jest w stanie w tym wszystkim się rozeznać. Przede wszystkim rząd sądzi, że jak wydaje przepisy to zmienia rzeczywistość. A nie przeprowadza właściwej oceny skutków regulacji. To od czasów Reagana i Thatcher obowiązuje w USA i Wielkiej Brytanii oraz w UE. U nas taką ocenę wprowadzono, ale tylko na papierze. Każda ustawa powinna być zbadana z punktu widzenia kosztów, zysków i strat, a robi się to czysto fikcyjnie. Jeśli sejm wydaje ustawę, to po jakimś czasie powinno się sprawdzić jak ona działa. Ustawodawca powinien się też zastanowić, czy dana rzeczywistość nadaje się do zmiany przy pomocy przepisów. Tymczasem u nas, kiedy coś nie funkcjonuje, to zawsze stawiane jest pytanie: jakie wydać nowe przepisy, by stan rzeczy poprawić. Dlatego w ciągu dwudziestolecia narosło ponad 60 km różnego rodzaju aktów prawnych. Tylko że wiara w siłę sprawczą nowych przepisów to wiara magiczna. Przewlekłość procedur to rak sądownictwa. "A idź pan się sądź" - rzuca często przestępca swojej ofierze. W tych słowach zawarte jest przekonanie, że nim nawet dojdzie do werdyktu, jeśli dojdzie, to i tak zadośćuczynienie może okazać się niemożliwe albo nieadekwatne do rzeczywistości. Jakie są przyczyny tego stanu rzeczy? Po pierwsze - złe prawo. Należy ograniczyć zasadę bezpośredniości, nie powtarzać czynności z postępowania przygotowawczego przed sądem, poszerzyć możliwości dyscyplinowania uczestników postępowania. Potrzeba rozszerzenia stosowania tzw. instytucji porozumień procesowych, czyli skazania bez rozprawy i dobrowolnego poddania się karze. Problemem jest także przekazywanie spraw do ponownego rozpoznania przez sądy II instancji jedynie na postawie drobnych uchybień formalnych. Przewlekłość procedur wynika też z niestawiennictwa świadków i oskarżonych oraz zbyt częstego powoływania biegłych w związku z wątpliwościami dotyczącymi poczytalności. Eksperci uważają, że sędziowie powinni szybciej sięgać po instrumenty przymusowego doprowadzenia w przypadku niestawiennictwa stron, śmielej prowadzić postępowania pod nieobecność oskarżonego i szybciej wyznaczać pierwszą rozprawę, a następne posiedzenia w krótkich odstępach. Państwo nie może bronić się przed odpowiedzialnością z tytułu naruszenia prawa do rozpoznania danej sprawy "w rozsądnym terminie", wskazując na trudne warunki społeczno-ekonomiczne, kłopoty kadrowe i organizacyjne. Obowiązkiem każdego państwa - strony Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności - jest zapewnienie takiego funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości, które umożliwiają rzeczywiste korzystanie z gwarantowanego w art. 6 konwencji prawa do sądu, w tym do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie.