- 72 lata temu ołówki i zeszyty zostały zastąpione przez karabiny - powiedział podczas uroczystości prezes Okręgu Mazowieckiego Związku Nauczycielstwa Polskiego, Tomasz Korczak. - Rozpoczęła się noc wojny i okupacji, ale zarazem czas chwały podziemnej szkoły. Bohaterstwa nauczycieli i uczniów tajnego nauczania - dodał prezes. - Spotykamy się tu, przy pomniku Nauczycieli Tajnego Nauczania, by 1 września wspólnie wspomnieć czas, kiedy nauczyciele i uczniowie zapalali w mroczną noc niewoli, w tysiącach miejsc kaganki oświaty, wiedzy i nadziei na wolną ojczyznę - zaznaczył Korczak. Podkreślił również, że w okupowanej Polsce nauczyciele z własnych składek tworzyli fundusze stypendialne dla dzieci i organizowali pomoc koleżeńską dla bezrobotnych kolegów. Na uroczystość zaproszono także byłą nauczycielkę z czasów okupacji, dr Halinę Duczman-Pacowską. - Gdy słyszę termin "tajne nauczanie" przypomina mi się król Stanisław August Poniatowski, który kazał wybić medal "Sapere Auso" - "Temu, który odważył się być mądrym". Kojarzy mi się to z tajnym nauczaniem, bo w tym haśle akcent jest położony na odwagę. A trzeba było ją mieć, by brać udział w takim nauczaniu - powiedziała Duczman-Pacowska. Jej zdaniem, odwaga rodzi się naturalnie w warunkach zniewolenia, bo, jak w prawie Newtona, każda akcja rodzi reakcję. Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) była organizacją konspiracyjną utworzoną w październiku 1939 r. Do organizatorów TON należeli przedwojenni działacze Związku Nauczycielstwa Polskiego: Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki, Teofil Wojeński i Czesław Wycech. TON Wspierała tajne nauczanie, organizowała opiekę nad nauczycielami i ich rodzinami, gromadziła i wydawała podręczniki, współpracowała z ruchem oporu. Efektem działalności nauczycieli skupionych w TON było uruchomienie zlikwidowanych przez okupanta szkół średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, szkół wyższych, które z konieczności musiały funkcjonować w konspiracji. Prowadzono także tajne lekcje historii, geografii i literatury ojczystej w szkołach powszechnych, które zostały usunięte decyzją władz okupacyjnych. Z TON związanych było ponad 20 tys. nauczycieli szkół powszechnych, średnich i wyższych. Działali zarówno na terenie Generalnego Gubernatorstwa, jak i na obszarach Polski wcielonych do III Rzeszy oraz leżących za Bugiem. Prawie 10 tys. spośród nich zginęło podczas okupacji.