„Architektura pamięci”: wystawa w 90. rocznicę śmierci Józefa Piłsudskiego

"Tylko ten człowiek wart nazwy człowieka, który ma pewne przekonania i potrafi je bez względu na skutki wyznawać czynem" - powiedział Józef Piłsudski, który bez wątpienia człowiekiem czynu był. Stał się symbolem odzyskania niepodległości po 123 latach niewoli i zapoczątkowania odbudowy naszego państwa. Na cześć tej wielkiej postaci nazywano ulice w całej Polsce, stawiano pomniki, a nawet budynki. W ciągu dziesiątek lat na wiele sposobów starano się zachować o nim pamięć.

Sam nowoczesny kompleks muzealny w Sulejówku jest najlepszym dowodem na to, że pamięć o Marszałku wciąż jest żywa. Ponad 100 obiektów muzealnych rocznicowej wystawy czasowej prowadzi przez historię budowania społecznej pamięci o Józefie Piłsudskim od schyłku jego życia, aż po współczesność.

- Dla pokolenia urodzonego w niepodległej Polsce - z trudem scalonej po 123 latach zaborów - nie było nic istotniejszego niż wolność. Czy idolem i autorytetem mógł być wówczas ktoś inny, niż charyzmatyczny przywódca i kreator odradzającego się Państwa? - mówi kuratorka Angelika Dłuska. - Piłsudski był fenomenem kulturowym swoich czasów, symbolem II RP, a przede wszystkim symbolem niepodległości.

Wystawa "Architektura pamięci" została podzielona na dwie części. Pierwszą stanowią między innymi dzieła architektoniczne, czyli oficjalne, sformalizowane, inicjowane przez władze na różnych szczeblach. Tu zobaczymy monumentalne i wyniosłe upamiętnienia, które przetrwają setki lat lub pozostały jako niezrealizowane plany. Jednak pamiętamy też czasy, w których postać Marszałka próbowano wymazać z kart historii. Dlatego tak ekscytująca jest również druga część wystawy. To tam zobaczymy wszelkie inicjatywy oddolne, wynikające z potrzeby serca obywateli -którzy nigdy nie zapomną. Tu ujrzymy zdecydowanie bardziej dyskretne, efemeryczne, formy upamiętniania tej wielkiej postaci.

Osią ekspozycji jest imponująca replika makiety z 1938 roku przedstawiająca model Dzielnicy Marszałka Józefa Piłsudskiego. Choć projekt ze względu na II wojnę światową ostatecznie nie został zrealizowany, jego rozmach doskonale pokazuje skalę potrzeby wyrażenia pamięci o wielkich zasługach Józefa Piłsudskiego przez Polaków opłakujących jego śmierć.

Od jego śmierci w 1935 roku aż do wybuchu wojny minęły tylko cztery lata - w tym czasie kult Piłsudskiego rozkwitł i pozostawił po sobie ślad i materialny, i jako wspomnienie noszone w sercach Polaków. W PRL-u całkowicie zmieniła się narracja. Sowiecka dominacja dusiła w zarodku wszelkie przejawy budowania metaforycznych pomników (o tych materialnych nie mogło być mowy). Nie dało się jednak wymazać pamięci obywateli, wdzięcznych Marszałkowi za odzyskanie wolności. Józef Piłsudski znów stał się bohaterem - tym razem między innymi dla podziemia niepodległościowego.

- Najtrwalszym fundamentem architektury pamięci jest społeczeństwo - mówi kuratorka Anna Postek. - Emanację pamięci zbiorowej stanowią formy z kamienia i spiżu. Pamięć zbiorową buduje natomiast to, co zapamiętane przez każdego z obywateli i przepełnione osobistymi emocjami. Zachowanie pamięci o dziele życia Piłsudskiego stało się przywilejem kolejnych pokoleń, spadkobierców wolnej Polski. To ich pamięć stanowiła nośnik imponderabiliów, gdy to, co materialne legło w gruzach i kiedy przyszedł czas odbudowy architektury pamięci.

Dlatego wystawa nie opowiada jedynie o tytułowej architekturze sensu stricto. Prócz przestrzeni publicznych, budynków i pomników upamiętniających tę wielką postać, zobaczyć możemy dzieła sztuki, publikacje druki oraz liczne niematerialne formy, które stanowią pamiątkę dziedzictwa Józefa Piłsudskiego. Ekspozycja krok po kroku przeprowadza zwiedzających przez kolejne dekady, w których to pamięć o Marszałku wciąż pozostaje żywa.

I to właśnie ta aktualność dziedzictwa Józefa Piłsudskiego staje się narracyjnym kluczem dla kuratorek wystawy Angeliki Dłuskiej i Anny Postek. Bo już po zmianie ustroju w 1989 roku przywrócono pamięć o Józefie Piłsudskim, a to był dopiero początek.

W 2020 roku w Sulejówku, w którym mieścił się dworek "Milusin" - dom rodzinny Piłsudskich, powstał nowoczesny kompleks muzealny poświęcony jemu i jego epoce. To właśnie w tym miejscu otwarto wystawę "Architektura pamięci", która zachęca do odpowiedzenia sobie na pytanie: czy dziedzictwo Piłsudskiego wciąż jest aktualne? Czy rosnące zainteresowanie jego życiem i działalnością, może świadczyć o uniwersalnym wymiarze tej postaci?

Wystawa "Architektura pamięci" zostanie otwarta 12 maja i będzie można ją zobaczyć do 5 października 2025 roku. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku mieści się przy Al. Piłsudskiego 29. Wystawa została objęta patronatem medialnym TVP HISTORIA.