ANTYPASAT wiatr zachodni w górnej troposferze nad strefą międzyzwrotnikową, wiejący ponad pasatem i w kierunku przeciwnym do niego. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=117487 BŁYSKAWICA efekt świetlny towarzyszący wyładowaniu atmosferycznemu (piorunowi); zwykle występuje tzw. b. liniowa - w formie linii krzywej z odbiegającymi od niej odgałęzieniami; niekiedy w postaci szeregu świecących kul lub w formie kuli średnicy ok. 10-20 cm przemieszczającej się stosunkowo wolno. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=120773&kid=50 BORA (z gr. boreas - wiatr północny) silny, chłodny i porywisty wiatr wiejący zimą znad niewysokich pasm górskich lub płaskowyżów w kierunku stosunkowo ciepłego morza, jeziora czy równiny; najbardziej znany jest b. wiejący nad dalmatyńskie wybrzeże Adriatyku; nazwę b. stosuje się też do dla wiatrów powstających w podobnych warunkach w innych częściach świata np. w Noworosyjsku, na płn.-wsch. wybrzeżu M. Czarnego, na Nowej Ziemi, nad Bajkałem, w Norwegii. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=121017 BLIZZARD popularna nazwa burzy śnieżnej w Ameryce Płn.; odpowiednikiem b. na terenie Rosji jest buran i purga. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=135895 BRYZA wiatr lokalny powstający na skutek niejednakowego nagrzewania się w cyklu dobowym lądu i zbiornika wodnego; w dzień wieje od wody w kierunku lądu, w nocy - w kierunku odwrotnym; w zależności od rodzaju akwenu można wyróżnić b. morską, b. jeziorną; w szerszym znaczeniu termin stosowany do wiatrów wywołanych różnicami w nagrzaniu różnych powierzchni (np. na granicy lasów, dolin i szczytów, lodowców, obrzeżach miast). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=121700 BURZA Zjawisko atmosferyczne występujące w postaci gwałtownych wyładowań (grzmoty i błyskawice), związane z występowaniem chmur typu Cumulonimbus; w szerszym znaczeniu zespół zjawisk atmosf. towarzyszących tym wyładowaniom Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=122023 CHAMSIN suchy i gorący wiatr pustynny przynoszący duże ilości pyłu; występuje w Egipcie i nad M. Czerwonym i wieje z południa lub z południowego-wschodu; nazwa z j. arab. (chamsin = pięćdziesiąt; przez tyle dni wiosennych wieje ch.); podobny wiatr w Arabii Saudyjskiej, Syrii i Algierii nosi nazwę samum. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=130436 CHMURA , obłok widzialny wynik kondensacji (lub krystalizacji) pary wodnej zawartej w powietrzu, gł. w troposferze; zawiesina drobnych kropelek wody, kryształków lodu lub mieszaniny jednych i drugich; do powstania ch. konieczne jest występowanie dużej wilgotności powietrza oraz tzw. jąder kondensacji (mikroskopijnych cząstek np. pyłu); powstawanie ch. powoduje obniżanie się temp. powietrza aż do momentu osiągnięcia przez parę wodną stanu nasycenia. Na podstawie wyglądu, występowania oraz pochodzenia wyróżnia się 10 rodzajów ch. wykluczających się nawzajem: cirrus, cirrocumulus, cirrostratus, altocumulus, altostratus, nimbostratus, stratocumulus, stratus, cumulus, cumulonimbus; w ich obrębie występują różne gatunki (np. fibratus, lenticularis, fractus) oraz odmiany (np. undulatus, translucidus, opacus) a także zjawiska szczególne i towarzyszące (np. mamma, virga); podstawy tego międzynar. podziału chmur zostały opracowane na pocz. XIX w. przez L. Howarda; zależnie od wysokości występowania dzielą się na trzy piętra: wysokie: (5-13 km), średnie (2-7 km), niskie (poniżej 2 km); uwzględniając mikrostrukturę wyróżnia się ch. wodne, mieszane i lodowe (krystaliczne); ch. pełnią bardzo ważną rolę w obiegu wody na Ziemi. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=130827 CIEPLARNIANY EFEKT , efekt szklarniowy wzrost temperatury dolnych warstw atmosfery wskutek względnie słabego pochłaniania przez nią krótkofalowego promieniowania słonecznego, przy jednocześnie silnym pochłanianiu długofalowego promieniowania Ziemi (gł. przez parę wodną i dwutlenek węgla); ocenia się, że przy braku atmosfery średnia temp. pow. Ziemi wynosiłaby -23°C (obecnie +15°C); wskutek wzrostu zawartości w atmosferze tzw. gazów szklarniowych (CO2, CH4, O3, freonów i in.), stanowiącego efekt działalności gospodarczej człowieka, mogą nastąpić zakłócenia naturalnego efektu cieplarnianego prowadzące do wzrostu średniej temperatury; CO2 i inne gazy pełnią tu podobną rolę jak folia czy szyba inspektowa w szklarni - stąd nazwa zjawiska.1997 na międzynar. konferencji w Kioto (patrz protokół z Kioto)z udziałem 180 państw przyjęto program ograniczenia emisji CO2 do roku 2010 o 5%; w wyniku międzynar. sporów (konferencje 1998 Buenos Aires, 2000 Haga, petycja oregońska naukowców nie wiążących efektu cieplarnianego z działaniami człowieka) wprowadzenie ograniczeń wydaje się mało realne (przeciwne są m.in. USA, Chiny i Indie - gł. eminenci dwutlenku węgla, a także rosnące w siłę lobby międzynar. lotnictwa, które wyrządza atmosferze dwukrotnie większe szkody niż spaliny samochodowe i elektrownie, ponieważ zrzuca gazy wprost do stratosfery); wg ekspertów do roku 2100 temp. Ziemi podniesie się o 1,6 do 6?C, najw. w Kanadzie, na Syberii i w Chinach. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=131208&kid=50 CYKLON , właśc. c. zwrotnikowy, c. tropikalny (gr. kýklos = koło) tworzący się na morzach strefy podzwrotnikowej głęboki ośrodek niskiego ciśnienia, o małej średnicy (kilkaset km), z ciśnieniem w centrum niekiedy niższym niż 900 hPa, bardzo silnymi wiatrami przekraczającymi 115 km/h i ulewnymi opadami, niekiedy z burzami; centrum c. zwane jest okiem c. i ma średnicę kilkudziesięciu kilometrów; c. noszą różne nazwy lokalne : np. huragan (na płn. Atlantyku, nad M. Karaibskim i Zat. Meksykańską), cyklon (na O. Indyjskim), tajfun (w zach. części O. Spokojnego), willy-willy (w Australii). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=131988 DESZCZ opad atmosferyczny składający się z kropel wody o średnicy najczęściej większej od 0,5 mm; powstaje wskutek łączenia się w chmurze małych kropel w większe lub też wskutek topnienia wypadających z chmury kryształków lodu. W zależności od czasu trwania i natężenia wyróżnia się m.in.: d. jednostajny - długotrwały opad o niezbyt dużym natężeniu; d. rozlewny - jednostajny, o dużym natężeniu, d. przelotny - krótkotrwały, często intensywny, d. ulewny - silny d. przelotny. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133458 EL NINO (hiszp. Nino = chłopiec, Dzieciątko) ciepły prąd morski, okresowo (co 2-7 lat) pojawiający się przy zachodnich wybrzeżach Ameryki Płd., najczęściej w okresie Bożego Narodzenia, stanowiący znaczne zaburzenie cyrkulacji oceanicznej, m.in. poprzez odsunięcie na południe chłodnego Prądu Peruwiańskiego; towarzyszą mu duże opady deszczu na nadoceanicznych obszarach Chile i Peru. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=128653 FEN, niem. Föhn (z łac. favonius = ciepły, zachodni wiatr) ciepły, zwykle silny wiatr wiejący okresowo od grzbietów górskich w kierunku dolin; na ogół powoduje nagły wzrost temperatury powietrza i jednocześnie spadek jego wilgotności względnej; wiatry fenowe często mają swoje lokalne nazwy, np. chinook w Górach Skalistych, zonda w argentyńskich Andach. W Polsce feny występują w Sudetach i Karpatach; w Tatrach i na Podhalu noszą nazwę halnego. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=73813 FRONT ATMOSFERYCZNY wąska strefa przejściowa (powierzchnia graniczna) między dwiema masami powietrznymi w troposferze, nachylona pod niewielkim kątem (0,5?-5?) do powierzchni Ziemi; w strefie tej nastepuje gwałtowna zmiana właściwości fizycznych atmosfery (gęstości, temperatury, wilgotności itp.). W meteorologii najczęściej wyróżnia się f.a. chłodny (jeżeli napływajace za frontem powietrze jest chłodniejsze od tego, które znajduje się przed nim), f.a. ciepły (jeżeli aktywne jest ciepłe powietrze, które przesuwa się za frontem w kierunku chłodniejszych mas powietrznych), f.a. okluzji (powstały z połączenia frontu chłodnego z ciepłym) oraz f.a. stacjonarny (powietrze po obu stronach frontu przemieszcza się równolegle do niego). F.a. są ważnym elementem niżów barycznych w umiarkowanych szerokościach geograficznych. W klimatologii wyróżnia się tzw. fronty klimatyczne, tj. miejsce najczęstszego występowania stref frontowych oddzielających podstawowe geograficzne typy mas powietrznych: front arktyczny (lub antarktyczny) - oddzielajacy masy powietrza arktycznego (lub antarktycznego) od powietrza umiarkowanych szerokości geograficznych (powietrze polarne); front polarny - oddzielający masy powietrza polarnego od powietrza zwrotnikowego; front równikowy - występujący niemal stale w strfie zbieżności (konwergencji) mas powietrznych w pasie równikowym. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=74976 GOŁOLEDŹ jednorodna, przezroczysta warstwa lodu, tworząca się na powierzchni ziemi i na przedmiotach (zwykle od nawietrznej) wskutek zamarzania przechłodzonych kropel mżawki lub deszczu na powierzchniach o temp. od 0 do -6oC; groźna na drogach (utrudnia hamowanie pojazdów). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=72266 GRAD opad atmosferyczny występujący pod postacią bryłek lodu zw. gradzinami (średnice 5-50 mm); powstaje w chmurach kłębiastych deszczowych przy silnych wstępujących prądach powietrza; opady g. występują na ogół w umiarkowanych szer. geogr. i w ciepłej porze roku; mimo krótkotrwałych opadów g. może spowodować znaczne szkody w rolnictwie i ogrodnictwie. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=72598 GRZMOT zjawisko akustyczne towarzyszące wyładowaniom elektrycznym w atmosferze (pioruny); podczas wyładowania wydziela się energia cieplna ogrzewająca powietrze, które rozpręża się gwałtownie wzdłuż drogi wyładowania; powstaje fala uderzeniowa. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=73126 HALNY WIATR , halniak silny, porywisty wiatr o typie fenu, występujący w Karpatach i Sudetach po ich stronie zawietrznej; wieje od szczytów ku dolinom, powodując ocieplenie i spadek wilgotności względnej powietrza; nazwa polska od hal górskich. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=69298 HURAGAN niezwykle gwałtowny i porywisty wiatr o prędkości 120 i więcej km/h, podnoszący fale morskie do wys. ponad 5,5 m, powodujący katastrofalne zniszczenia; siłę h. oznacza się zazwyczaj w 5 kategoriach: I - wiatr o sile 120 do 153 km/h; fale o wys. 1,5-2 m; II - wiatr o sile 154 do 177 km/h; fale 2 do 2,5 m; III - wiatr 178 do 209 km/h; fale 2,5 do 4 m; IV - wiatr 210 do 249 km/h; fale 4 do 5,5 m; V - wiatr o szybkości przekraczającej 250 km/h; fale ponad 5,5 m wysokości; także lokalne nazwy tropikalnych cyklonów w rejonie M. Karaibskiego; największy znany dotąd - Mitch (1998), podczas którego wiatr wiał z prędkością 290 km/h i pochłonął ok. 10 tys. ofiar w Nikaragui i Hondurasie; 2005 kolejny h. Katrina sprawił, że pod wodą znalazł się Nowy Orlean; był to jeden z 24 cyklonów, które w 2005 doświadczyły rejon Karaibów - następny z nich, Wilma, spowodował m.in. zniszczenia w Centrum Lotów Kosmicznych im. Kennedy'ego oraz ewakuację 625 tys. mieszkańców nadmorskiej części Hawany. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=70834 KLIMAT zespół zjawisk i procesów atmosferycznych charakterystycznych dla danego obszaru, kształtujący się pod wpływem jego właściwości fiz. i geogr., określany na podstawie wyników wieloletnich obserwacji. Decydujące znaczenie dla kształtowania się k. mają procesy fizyczne: promieniowanie słoneczne, obieg wilgoci i cyrkulacja atmosferyczna, a gł. czynniki wyodrębniające klimatycznie poszczególne obszary pow. Ziemi to: szerokość geogr. i nachylenie biegunów Ziemi w stosunku do jej orbity, ruchy mas powietrza (powstawanie i przemieszczanie się wyżów i niżów), różnice temperatur lądów i mórz, ukształtowanie terenu i wys. n.p.m., usytuowanie wobec prądów oceanicznych. Stale powiększa się skala wpływu na k. działalności człowieka (np. "dziura ozonowa", "efekt cieplarniany"), zmieniająca środowisko geogr. (budowa wielkich miast, wyrąb lasów). Zaburzenia ustalonego w danym rejonie k. mogą być też spowodowane oddziaływaniem innych ciał niebieskich lub katastrofami (np. chmury pyłu nad terenami aktywności wulkanicznej). K. kuli ziemskiej układają się strefowo wzdłuż równoleżników obejmując zasadniczo obszary tych samych szerokości geograficznych (gdzie jest podobne natężenie promieniowania słonecznego), ale wpływ pozostałych czynników (wiatry, prądy, wys. itd.) modyfikuje ich granice. Wyróżnia się zasadnicze strefy klimatyczne: równikową - gorącą i wilgotną, bez dużych sezonowych wahań temp.; zwrotnikową - gorącą i okresowo lub stale suchą; umiarkowaną - o znacznym zróżnicowaniu temp. (sezonowym, dobowym i terytorialnym) i opadów; polarną - zimną, o małej ilości lub zupełnie pozbawioną opadów; pomiędzy nimi wyodrębnia się strefy przejściowe (podrównikową, podzwrotnikową i subpolarną); a w każdej strefie - różne typy k. o znacznym zróżnicowaniu w obrębie danej strefy, spowodowanym wys. terenu (temp. spada ok. 1oC co 90 m, dlatego np. szczyty gór w strefie równikowej są pokryte wiecznym śniegiem), odległością od oceanów (rejony kontynentalne są chłodniejsze zimą i gorętsze latem niż morskie, gdzie oddziaływanie mas wody zmniejsza amplitudę temp. dobowych i sezonowych), ukształtowaniem środowiska (las, step). W zależności od przyjętej klasyfikacji wydziela się wiele typów k.; najczęściej: górski - chłodny i zwykle wilgotniejszy od nizinnego danej strefy; morski - o małej amplitudzie temp. i dość dużych opadach (zwł. zimą), monsunowy - z ostrymi okresowymi zmianami typu pogody, kontynentalny - o dużej rocznej amplitudzie temp. i małych opadach (maksymalne - latem) i licznymi odmianami (sawannowy, stepowy), śródziemnomorski - ciepły, z suchym latem i deszczową zimą, pustynny gorący - skrajnie suchy i pustynny strefy umiarkowanej - suchy, z małymi opadami śniegu zimą. Dla oznaczenia warunków klimatycznych jednostek o różnych obszarach używa się określeń: makroklimat - ukształtowany przez współdziałanie wielu czynników w dużej skali przestrzennej (k. Europy, Polski, strefy suchej itp.), mezoklimat (miejscowy, lokalny) obrazuje warunki na małym obszarze o możliwie jednorodnym podłożu (miasta, doliny, lasu), mikroklimat - odzwierciedla b. lokalne wpływy podłoża (np. fragmentu zbocza, zagłębienia terenowego). Pierwszej klasyfikacji k. dokonali Grecy (III w. p.n.e.), uznając nachylenie (klima) promieni słonecznych do pow. Ziemi za jedyną przyczynę różnic k.; uzależniony od szer. geogr. podział Ziemi na tzw. klimaty (strefy) utrzymał się do XIX w.; dopiero 1817 pierwsza mapa izoterm świata A. Humboldta uwzględniła wpływ innych czynników. Z wielu późniejszych podziałów najbardziej rozpowszechnił się dokonany 1918 przez W. Köppena (5 stref i 11 typów klimatu). Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=78577 KRUPY ŚNIEŻNE opad atmosferyczny w postaci ziaren lodu o średnicy 1-15 mm; padają zwykle z chmur burzowo-kłębiastych. Encyklopedia Interia.PL, http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=80777