"56 lat temu byłem studentem w Oxfordzie na tzw. roku pedagogicznym. Jako młody kolekcjoner języków - znałem rosyjski i umiałem czytać podręczniki sowieckie - nic wspólnego z polską nie miałem. Zamierzałem napisać krótko o metodach nauczania historii w ZSRR. Wpisałem się do wycieczki studenckiej w Moskwie organizowanej przez Instytut Pedagogii w Londynie. Kupiliśmy bilety do granicy sowieckiej. Z biura podróży poszliśmy wszyscy do konsulatu sowieckiego w Kensington Gardens. Kierownik naszej grupy wszedł do poczekalni konsularnej z paszportami po wizę. Wyszedł po dłuższej czasie kompletnie blady: 'Odmowa z miejsca bez wyjaśnienia' - powiedział. 'Wiz nie będzie' - wspominał wydarzenia podczas wykładu profesor Norman Davies. Jak dodał, wycieczka nie została odwołana. Jeden ze studentów na ulicy otworzył mapę Europy, by zobaczyć, dokąd ważne są bilety kolejowe. Studenci - zamiast do ZSRR - pojechali do Polski. "I tak, mając 22 lata, znalazłem się przypadkiem w Polsce. Oczywiście, można się długo zastanawiać, co to przypadek. Niewykluczone, że odmowa wizy sowieckiej nie miała zupełnie przypadkowego charakteru, a urzędnicy konsularni podjęli decyzję nie bez powodu, o którym nie wolno było rozmawiać" - podkreślił po latach światowej sławy historyk. "Trywialny szczegół ma moc zmiany świata" "Najgłośniejszy cytat o możliwości przypadków w historii wydał 350 lat temu dowcipny francuski matematyk i filozof Biaise Pascal, pisząc o nosie Kleopatry" - powiedział Norman Davies, przytaczając słowa Pascala: "Gdyby nos Kleopatry był krótszy, świat wyglądałby inaczej". "Inaczej mówiąc - trywialny szczegół ma potencjał do zmiany świata. Biaise Pascal popierał tezę, że przypadek natury może być bodźcem do wielkich zmian" - tłumaczył historyk. Przypadek a determinizm "Arystoteles przedstawił tzw. doktrynę czterech przyczyn: przyczyny materialne, formalne, efektywne i końcowe. Brak przyczyny albo czysty przypadek nazwał piątą przyczyną" - kontynuował Norman Davies. "Czysty przypadek stoi w przeciwieństwie do determinizmu, do założenia, że nie ma przypadków na świecie, a każde zjawisko wynika nieodwracalnie od poprzednich zjawisk. Determiniści lubią termin 'łańcuch wypadków'. Istnieją determinizmy: biologiczny, teologiczny, geograficzny, środowiskowy, ekonomiczny i inne warianty. W historii XIX i XX w. determinizm ekonomiczny - w postaci marksizmu - miał szczególne znaczenie. Mówię tu o godnej branży filozoficznej pod nazwą materializmu historycznego lub socjalizmu naukowego. Branża ta dalej budzi poparcie. Fundamentalni marksiści utrzymują, że warunki społeczno-gospodarcze determinują wszystkie inne sfery życia ludzkiego: kulturę, politykę, a nawet świadomość pojedynczych ludzi" - mówił historyk w Krakowie. "Wracając do determinizmu - posiada on dwie ciekawe charakterystyki. Po pierwsze - determinizm ma pretensje do przewidywalności. Analiza deterministyczna przeszłości rzekomo otwiera drogę do przewidzenia przyszłości. Po drugie - determinizm z góry wyklucza i istnienie czystych przypadków i wolną wolę człowieka" - mówił Norman Davies. "Przyznam się również, że stoję przed niemożliwą dżunglą językową: polskie słowo przypadek tłumaczy się na cztery albo pięć słów angielskich. Poza tym, przypadek jest słowem dwuznacznym albo trójznacznym" - podkreślał historyk podczas spotkania w Krakowie. "Każdy przypadek jest zdarzeniem, a nie każde zdarzenie przypadkiem. Łatwo się zgubić w etymologii, jak kawaleria pruska w gęstych lasach" - żartował. "Nasza wiedza jest słaba" "Przyznam bez wahania, że przypadki mają miejsce w historii tak, jak w biologii czy fizyce. Przyznam też, że siły historyczne działają, tworząc kompleksowe bloki, które konkurują ze sobą politycznie, gospodarczo, wojskowo" - mówił pod koniec wykładu profesor Davies. "Nie akceptuję jednak, że takie siły koniecznie mają ostatni głos w kluczowych momentach" - podkreślił. "Wierzę, że ludzie posiadają wolną wolę, choć często ograniczoną przez warunki, w których żyją. I wierzę, że zdolność jednostek do decyzji na każdym szczeblu życia ma ogromne znaczenie. Przede wszystkim jestem świadom, że nasza wiedza jest słaba i że wszystkich zagadek nie potrafimy rozstrzygnąć" - podsumował. "Wielkie Pytania w Krakowie" "Wielkie Pytania w Krakowie" to wspólny projekt Centrum Kopernika, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Miasta Kraków, którego celem jest pokazywanie nauki jako istotnego obszaru ludzkiej kultury. Tematem dyskusji są odpowiedzi na pytania, które ludzie stawiają sobie od wieków, i które wielokrotnie stanowiły inspirację do powstania wielu dzieł literackich, muzycznych czy sztuk wizualnych. Cykl "Wielkie Pytania w Krakowie" towarzyszy Copernicus Festival, którego motywem przewodnim w 2018 r. będzie przypadek. Podczas pierwszej edycji "Wielkich Pytań w Krakowie" przewodnikiem w pytaniu o przypadek i wolność z perspektywy ewolucyjnej i neurobiologicznej był prof. Daniel Dennett. Jego wykład można obejrzeć na stronie www.wielkiepytania.pl.