"Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej to powieść realistyczna. Przeważa w niej element opisowy, który jest często poetycki. Pisarka stopniowo wprowadza czytelnika w rzeczywistość świata przedstawionego. W dobie pozytywizmu można mówić o dwóch rodzajach powieści realistycznej. Jej odmianę pierwszą stanowiła przeważająca liczba utworów o prostej budowie, pokrewnych nowelom i podobnie jak one - odznaczających się dyscypliną kompozycyjną. Fabuły tych powieści były jednowątkowe i koncentrowały się wokół głównych postaci lub centralnego wydarzenia ("Cham" Elizy Orzeszkowej, "Placówka" Bolesława Prusa). Odmiana druga realizowała się przede wszystkim w powieści "Nad Niemnem" (również w "Lalce" i "Emancypantkach" Bolesława Prusa oraz w "Rodzinie Połanieckich" Henryka Sienkiewicza). Powieść Elizy Orzeszkowej to wielowątkowa panorama społeczeństwa, jednocześnie wizja dramatów bohaterów jednostkowych. Szczegółowo ukazane obrazy codzienności, realia obyczajowe podporządkowane są całościowemu widzeniu ważnych problemów narodu. W "Nad Niemnem" duże znaczenie odgrywa narrator. Jest on w trzeciej osobie i posiada nieograniczoną wiedzę, którą dzieli się z czytelnikiem. Powieść zawiera fragmenty, w których głos zabierają bohaterowie. Pisarka umieszcza w niej także pieśni ludowe oraz legendę o Janie i Cecylii. Stosuje stylizację gwarową, a postaci charakteryzuje poprzez ich zachowanie, wygląd, sposób mówienia. Eliza Orzeszkowa zaprezentowała radosny obraz życia, co przypomina "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Fabułę dzieła tworzy płaszczyzna obyczajowa (przedstawienie życia dworu i zaścianka szlacheckiego w drugiej połowie XIX wieku na Kresach) oraz płaszczyzna ideowa (sytuacja i postawy Polaków po powstaniu styczniowym).