Malutkie miasteczko położone przy drodze krajowej nr 46 ze Szczekocin do Kłodzka kojarzone jest przede wszystkim ze złotem. Jakże to pięknie brzmi: u podnóża Gór Złotych w Złotym Stoku przy ulicy Złotej znajduje się kopalnia złota... Tymczasem złota jako głównego surowca zaprzestano tu wydobywać dawno, bardzo dawno temu. Kiedy? Kilka lat przed odsieczą wiedeńską króla Jana III Sobieskiego, w czasach, gdy Śląsk należał do Austrii, gdy nie istniała jeszcze kopalnia węgla kamiennego "Piast" w Nowej Rudzie, a Katowice były malutką wioską. Rok 1675 przyjmuje się jako koniec wydobycia złota w Złotym Stoku. W następnych latach uzyskiwano je już tylko przy okazji eksploatacji rud arsenu i tylko dzięki opłacalności pozyskiwania związków arsenowych. Ani pierwsza, ani ostatnia W 2009 r. ukazała się opasła monografia złotostockiego górnictwa. Znajdziemy w niej wiele cennych informacji, zwłaszcza odnośnie czasów przed rokiem 1945. Można mieć nieco zastrzeżeń m.in. do tytułu książki, w którym umieszczono sformułowanie: "Złoty Stok. Najstarszy ośrodek górniczo-hutniczy w Polsce". W zawartym na końcu książki kalendarium znajduje się dyskusyjna data: 580 rok, kiedy to miała istnieć osada górnicza i dwie kopalnie. Następnie wymieniany jest rok 805 i kolejna wzmianka z kronik na temat złotostockiego górnictwa oraz rok 933, kiedy to również miały istnieć sztolnie. Ta ostatnia data wykorzystana została w 1933 r. jako pretekst do urządzenia obchodów tysiąclecia górnictwa w Złotym Stoku, co miało raczej wydźwięk bardziej propagandowy niż historyczny. Znacznie pewniejsze są wzmianki historyczne na temat wydobycia złota z drugiej połowy XIII wieku. Nawet jeśli rzeczywiście w szóstym wieku prowadzono wydobycie w Złotym Stoku, to przecież istnieją w Polsce starsze udokumentowane ośrodki górnictwa i hutnictwa! Neolityczna kopalnia krzemienia w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego "reklamuje" się jako starsza od afrykańskich piramid. Inny przykład. Wystawa stała w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie nosi tytuł "Czas żelaza. Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z epoki Imperium Rzymskiego". Żelazo uzyskiwano w Polsce z rudy w procesie dymarkowym od około IV wieku p.n.e. Teza o tym, jakoby Złoty Stok był najstarszym w Polsce ośrodkiem czy to górnictwa, czy hutnictwa, obecnie nie wytrzymuje merytorycznej krytyki. Jeśli Złoty Stok nie stanowił kolebki polskiego górnictwa, to może chociaż można o nim mówić jako o siedzibie ostatniej w Polsce kopalni złota? Nie można. Podkreślmy to raz jeszcze -od schyłku XVIII wieku złoto pozyskiwano tutaj przy udziale różnych technologii tylko jako produkt uboczny związany z eksploatacją rud arsenu. Tak było w czasach pruskich, niemieckich oraz polskich. I żeby było ciekawiej - po zamknięciu złotostockiej kopalni w dalszym ciągu w Polsce trwa uboczna eksploatacja złota ze złóż głębinowych i to w skali znacznie większej, niż miało to miejsce w miasteczku u podnóża Gór Złotych! Jak podają na str. 178 Autorzy wspomnianej wyżej monografii, w latach 1946-1961 otrzymano w Złotym Stoku 382 kg złota. Dla porównania - w samym tylko 2008 r. lubiński Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi "Polska Miedź" sprzedał 924 kg złota metalicznego, uzyskanego jako jeden z drugoplanowych produktów w procesie wydobycia i przerobu rud miedzi. Dane te pochodzą ze strony internetowej www.kghm.pl. Lubińsko-Głogowski Okręg Miedziowy stanowi więc tak naprawdę obecnie polskie Eldorado. Arsen? Nie tylko tutaj! Sprostowania wymaga również popularne twierdzenie, jakoby złotostocka kopalnia była jedyną w Polsce i jedną z dwóch w Europie kopalnią rud arsenu. I właśnie z tego powodu w czasach gomułkowskich złowrogie siły z zagranicy starały się pozbyć jedynej konkurentki. Taką opowieść można zestawić w jednym rzędzie z mitami o bursztynowej komnacie i nieprzebranych skarbach zalegających w dziesiątkach sztolni i bunkrów na terenie całego Śląska. Zastanówmy się najpierw nad wartością arsenu. O ile co do wartości i zastosowania złota mało kto ma wątpliwości, to wiadomości na temat pożytków z arsenu są w społeczeństwie nader skromne. Wiadomo zazwyczaj tylko tyle, że związki arsenu, w tym najbardziej znany arszenik, stanowią silną truciznę. Jednak oprócz trutek na myszy związki arsenu wykorzystywano chociażby do konserwacji skór i preparatów zwierzęcych. W Polsce arszenik stosowano głównie do odbarwiania szkła, np. okiennego.