Dla wiernych jest on wezwaniem do pokuty i przemiany życia, tj. wewnętrznego nawrócenia. W tym dniu ludzi wierzących obowiązuje post ścisły, tzn. jeden posiłek do syta bez potraw mięsnych w ciągu całego dnia. Jak przypomina papież Benedykt XVI w swoim orędziu na Wielki Post, "stwarza on nam opatrznościową okazję do refleksji nad sensem i wartością naszego życia chrześcijańskiego i pobudza nas do odkrywania miłosierdzia Bożego". Środa Popielcowa jest pierwszym dniem Wielkiego Postu, w którym dokonuje się po homilii poświęcenia popiołu (najczęściej ze spalonych palm ubiegłorocznych), którym posypuje się głowy wiernych na znak pokuty ze słowami: "Pamiętaj człowiecze, że prochem jesteś i w proch się obrócisz". Wielki Post w Kościele katolickim to także czas przygotowań poprzez rekolekcje i spowiedź do największego święta w całym roku liturgicznym - Zmartwychwstania Pańskiego, czyli Świąt Wielkanocnych. W Środę Popielcową we wszystkich kościołach kapłani posypują głowy wiernych odrobiną popiołu. Obrzędowi temu towarzyszą słowa kapłana: "Nawracajcie się i wierzcie Ewangelii" lub "Pamiętaj, że prochem jesteś i w proch się obrócisz". Według znawców liturgii, obrzęd posypywania głowy popiołem był na początku chrześcijaństwa praktyką stosowaną wyłącznie wobec grzeszników, którzy przez 40 dni przygotowywali się do sakramentu pokuty; uczestniczyli w nim w Wielki Czwartek. Stosowanie tej praktyki wobec wszystkich chrześcijan zalecił w 1091 r. papież Urban II. Popiół, podobnie jak ogień, symbolizuje moc oczyszczającą. Niekiedy pochodził ze starych cmentarnych krzyży, spalonych w Wielką Sobotę podczas święcenia ognia. Asceci - jak pisze Władysław Kopaliński - dodawali go nieraz do jedzenia, a biedni - do wypieku chleba, by było go więcej. Używa się go także przy święceniu świątyń. Popiół z dębu zmieszany z wodą uważano za lek. Według wierzeń ludowych, popiół wzmaga potencję, obdarza potomstwem i zapowiada urodzaj. Symboliczną rolę popiół spełniał także w starożytnej Grecji i w religii żydowskiej (np. posypywanie głowy pana młodego przy zaślubinach miało m.in. przypominać o zniszczeniu Jerozolimy). Od Środy Popielcowej obowiązuje w liturgii kolor fioletowy, w kościołach rzadziej odzywają się dzwony i grają organy. W piątki, przez cały Wielki Post, odprawiana jest Droga Krzyżowa, a w niedzielę - nabożeństwo Gorzkich Żalów. Ponadto Kościół zakazuje w tym czasie hucznych zabaw oraz nakłada obowiązek postu: w Środę Popielcową i Wielki Piątek post ścisły (jeden posiłek do syta i powstrzymanie się od pokarmów mięsnych). Jest to również czas na odprawianie kilkudniowych wielkopostnych rekolekcji. W dawnej Polsce post był bardziej surowy. Nie jedzono potraw mięsnych w poniedziałki, środy i piątki, a w niektórych rejonach w środy i piątki nie spożywano też żadnych potraw na gorąco. Dużo było obrzędów ludowych związanych ze Środą Popielcową - np. ustawiano na środku wsi bałwana w kajdankach, zwanego mięsopustem i ścinano mu głowę czy też przywiązywano śledzia i mieszek do kija, by tym "narzędziem" przepłoszyć karnawałowe zbytki. Post jest obyczajem nie tylko katolickim i nie tylko chrześcijańskim. Oba główne Kościoły ewangelickie augsburski i reformowany we wszystkie piątki Wielkiego Postu odprawiają nabożeństwa, które są rodzajem rekolekcji wielkopostnych. Nie ma jednak zwyczaju posypywania głowy popiołem w Środę Popielcową ani nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Dla luteran Wielki Piątek jest najważniejszym dniem roku kościelnego - tego dnia dokonało się zbawienie. Wielu z nich zupełnie powstrzymuje się wtedy od jedzenia. Prawosławni i część innych obrządków wschodnich obchodzą Wielkanoc dwa tygodnie później - według kalendarza juliańskiego. Cerkiew w ramach przygotowania do tego święta zaleca wiernym tzw. post cielesny, tj. wstrzemięźliwość w jedzeniu i piciu, oraz post duchowy, czyli modlitwy. Mniej więcej w tym czasie co Wielki Post, w dwu pozostałych wielkich religiach monoteistycznych, judaizmie i islamie, przypadają ważne dla nich święta. Żydzi na pamiątkę wyjścia z Egiptu obchodzą Paschę. W tym dniu nie może być w żydowskim domu ani okruszyny zakwaszonego chleba, w związku z czym wymiata się dokładnie całe obejście, zaś resztki się spala. Żydzi poszczą również w Jom Kipur - Sądny Dzień. Muzułmanie na pamiątkę zesłania Koranu obchodzą Ramadan, wprowadzony - jak głosi tradycja - przez Mahometa w 624 r. Ramadan jest miesiącem postu, w czasie którego wyznawcy Proroka powstrzymują się w dzień od jedzenia, picia i seksu. W nocy wstrzemięźliwość nie obowiązuje. Ramadan kończy się uroczystymi modlitwami.